پیرۆزبایی

دواى ئه‌وه‌ى قوتابخانه‌ى ( قه‌ڵاى بنه‌ره‌تى ) به‌شدارى پیشبرکێى وانه‌کانى ( زانست و بیرکارى ) کرد ، که‌ کۆمبانیاى فه‌زاله‌ر بۆ به‌روه‌رده‌ و فیرکردن ئه‌نجامى دا ، له‌ ڕۆزى ( 6 / 3 / 2012 ) دواى ئاشکرا کردنى ئه‌نجامه‌کان ، قوتابخانه‌ى ( قه‌ڵاى بنه‌ره‌تى له‌ خورمال) له‌سه‌ر ئاستى به‌روه‌رده‌کانى قه‌زاى ( هه‌ڵه‌بجه‌ - شاره‌زوور - سیدێادق - بێنجوین ) بۆ به‌شداربووانى خوێندکارانى پۆلى نۆیه‌مى بنه‌ڕه‌تى دوو قوتابى بۆلى نۆیه‌مى بنه‌ڕه‌تى به‌ناوه‌کانى 1- یوسف ێدیق عبدالله‌ ( بله‌ى چواره‌م) و2- به‌لێن ته‌یب عبدالله‌ ( بله‌ى هه‌شته‌م) یان به‌ده‌ستهێنا ، به‌م بۆنه‌یه‌وه‌ پیرۆزبایى خۆمان ئاراسته‌ى سه‌رجه‌م قوتابیان ومامۆستایانى قوتابخانه‌که‌مان ده‌که‌ین .


مسته‌فا که‌ریم مسته‌فا
به‌ڕێوه‌به‌رى قوتابخانه‌

چیرۆک بۆمنداڵان

قوتابیانی نموونه‌ی قوتابخانه‌ی قه‌ڵای بنه‌ڕه‌تی تێکه‌ڵاو

مامۆستایان وقوتابیانی قوتابخانه‌ی قه‌ڵا

شکست هێنان له‌ قۆناغه‌کانی خوێندن سه‌ختره‌ به‌ سه‌ر کچان وه‌ک له‌ کوڕان

وه‌رگێڕانی : ئیراد مه‌نوچه‌ر سان احمد . پسپۆڕی بایلۆجی . سه‌رپه‌رشتیاری زانست .

شکست هێنان له‌ قۆناغه‌کانی خوێندن سه‌ختره‌ به‌ سه‌ر کچان وه‌ک له‌ کوڕان

به‌ پێی توێژینه‌وه‌یه‌کی ویلایه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا 

شکست هێنان له‌ قۆناغه‌کانی خوێندن سه‌ختره‌ به‌ سه‌ر کچان وه‌ک له‌ کوڕان 

به‌ پێی هه‌واڵی ڕۆیته‌رز : ئه‌و کچه‌ هه‌رزه‌کارانه‌ی که‌ شکست ده‌هێنن له‌ قۆناغی ئاماده‌یی و ئه‌کادیمیه‌کان ئه‌وا کاریگه‌ری ده‌روونیان زیاتر له‌ سه‌ر به‌ جێ ده‌مێنێت وه‌ک له‌ کوڕان وه‌ له‌ توێژینه‌وه‌که‌دا ئه‌وه‌ ڕوون کراوه‌ته‌وه‌ که‌ ئه‌و کچه‌ هه‌رزه‌کارانه‌ی که‌ خوێندنگه‌ ئاماده‌ییه‌کان به‌ جێ ده‌هێڵن و یان ده‌رده‌هێنرێن ، پێش ده‌رچوونیان له‌م قۆناغه‌ ، ئه‌وا زۆر ڕێی تێچوونه‌ که‌ ئه‌م کچانه‌ ، تووشی نۆره‌ی توند له‌ خه‌مۆکی (Depression) ببن ، له‌ ته‌مه‌نه‌کانی 21 ساڵیدا ، به‌ به‌راورد کردنیان له‌ گه‌ڵ ئه‌و کوڕانه‌ی که‌ به‌ هه‌مان ئه‌زموونی ئه‌م کچانه‌دا تێپه‌ڕ بوون . دکتۆر (کارۆلین مکارتی ) له‌ زانکۆی واشنتۆن university of Washington  که‌ توێژینه‌وه‌که‌ی بڵاوکردۆته‌وه‌ له‌ گۆڤاری ته‌ندروستی هه‌رزه‌کاران Adolescent Health ده‌ڵێت کچان کاریگه‌ری فراوانیان له‌ سه‌ر ده‌رده‌که‌وێت ، له‌ کاتی شکستهێنانیان له‌ قۆناغه‌کانی خوێندن ، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ش ڕوون ده‌کاته‌وه‌ ده‌ڵێت : هه‌رچه‌نده‌ نه‌بڕینی قۆناغه‌کانی خوێندنی ئاماده‌یی و ئه‌کادیمیه‌کان ده‌بێته‌ هۆی دابه‌زینی ئاستی ئابوری ئه‌و کچه‌ سه‌رنه‌که‌وتوانه‌ ، نا سه‌قامگیری له‌ کاره‌کانیاندا ، له‌ هه‌مان کاتدا ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ ئه‌وه‌ ده‌خاته‌ ڕوو که‌ کاریگه‌ری ده‌بێت له‌ سه‌ر ته‌ندروستی عه‌قڵی Mental Health له‌م کچه‌ هه‌رزه‌کارانه‌ . وه‌ ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ پشتی به‌و داتایانه‌ به‌ستبوو ، که‌ زیاتر له‌ 800 که‌س له‌ (سێتڵ) seattle له‌ واشنتۆن به‌شداریان کردبوو ، وه‌ تیاباندا ئه‌و که‌سانه‌ بوون که‌ 18 خوێندنگه‌ له‌ ئاستی به‌رزی تاوانه‌ زیندووه‌کان ( تاوانه‌ زیندووه‌کان ئه‌و تاوانه‌ن که‌ هێشتا دۆسیه‌ی تاوانه‌کان له‌ دادگا ماوه‌ته‌وه‌ ، که‌سه‌کان به‌ گروپ دابه‌شکراون ، به‌ پێی جێنده‌ر (ڕه‌گه‌ز) ه‌کانیان و نیوه‌یان سپی پێست بوون ، وه‌ له‌  4024 یان ڕه‌ش پێست بوون ، وه‌ 20 % ئاسیا .ئه‌مریکیه‌کان بوون ، وه‌ ئه‌وه‌شی که‌ مایه‌وه‌ له‌ گروپه‌کانی تر بوون .

تێکڕای هه‌مووی 45% ی کچان بوون ، وه‌ 68% ی کوڕان بوون ، له‌ ئه‌زمونی توێژینه‌وه‌که‌دا ، هه‌موویان به‌ شێوه‌یه‌کی گشتی شکستیان هێنا بوو ، ئه‌وه‌ بوو که‌ 22% ی ئه‌و کچانه‌ی که‌ وازیان له‌ خوێندن هێنابوو ، دواتر تووشی خه‌مۆکی Depression بوو بوون ، به‌ به‌راورد کردنیان له‌ 17% ی ئه‌و کوڕانه‌ی که‌ به‌ هه‌مان ئه‌زموونی ئه‌م کچانه‌دا ڕۆیشتوون تووشی خه‌مۆکی بوون . وه‌ دکتۆر مکارتی Mccarty ئه‌وه‌ش ڕوون ده‌کاته‌وه‌ که‌ ده‌ڵێت : ( ئه‌م ڕێژه‌یه‌ دژ به‌ یه‌که‌ (التناقچ ) ی جێنده‌ر ئه‌وه‌ ڕوون ده‌کاته‌وه‌ که‌ له‌ کاتێکدا شکستهێنانی کچان له‌ خوێندن زۆر ده‌گمه‌ن و ناوازه‌یه‌ (شاژە‌) به‌ڵام ئه‌گه‌ر ڕووی دا ، ئه‌وا بێ گومان ده‌ره‌نجامێکی سه‌خت و به‌ زه‌بر به‌ جێ ده‌هێڵێت له‌ سه‌ر ده‌روونی کچان .

سه‌رچاوه‌ :

ڕۆیته‌ر Reuters

School faiure harder on girls than boys :U.S.study :

داهێنان لە پرۆسەى پەروەردەکردن و هۆکارو ئەنجامەکانى

دلێرمحمودڕه‌زا
سه‌رپه‌رشتیاری پسپۆڕی
ب.پ.هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هید
به‌شی دووه‌م وکۆتایی

 قۆناغەکانى داهێنان  ( پرۆسەى داهێنان  Creative Process  )
 پرۆسەى داهێنان و قۆناغەکانى جێگاى دیدو بۆچونى جیاواز ى زانایانى دەروناس و پەروەردەکاران و ڕیگاکانى وانەووتنەوە ، کــــە Wallas  & Marksberry دەلێن پرۆسەى داهێنان بریتە لە چەند قۆناغێکى جیاوازە کەلە نێوى دا  بیرۆکەى نۆى داهێنەر پەیدادەبێت . وە بە چوار قۆناغ دا تێپەڕ دەبێت :


1. قۆناغى ئامادەکردن  Preparation   : 
لەم قۆناغەدا کێشەکە دیارى دەکرێت و پشکنینى هەمەلایەنە بۆ بکرێ  ، زانیارییەکانى لەبارەوە کۆدەکرێتەوە کە پەیوەندى هەیە لە نێوانیان بە شێوەى جیاواز کێشەکە دیارى دەکرێت ، وە تویژینەوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە ئەو خویندکارانەى کاتێکى زیاتر تایبەت دەکەن بۆ شى کردنەوەى کێشەکە و تێگەیشتن لە ڕەگەزەکانى پیش دەست کردن بە چارەسەرکردنى  ئەوانە زیاتر داهێنەرن لەوانە کە بە خێرایی کێشەکە چارەسەردەکەن . 
2. قۆناغى گرتنەخۆ     ( Incubation): 
قۆناغى ڕێکردنە کە ژیرى ئازاد دەبێت لە زۆر ئەو  بیرۆکەکانەى
 کە پەیوەندى نیە بە کێشەکەوە ، وە هەروەها تێگەیشتنێکى 
ژیرى یە ( هەستکراو – هەستنەکراو ) وە هەڵمژینى هەموو 
ئەو زانیارى و ئەزموونە وەرگیراوانەیە کە گونجاوە و پەیوەستە 
بە کێشەکەوە وە هەروەها بە جیادەکرێتەوە کە خویندکار داهێنەر
هەموو توانایەکى دەخاتە گەڕ لە پێناوى چارەسەرکردنى کێشەکە . 
وەگرنگى ئەم قۆناغە بۆ ئەوە دەگەرێتەوە بوار دەدات بە ژیرى بۆ ڕزگاربوون لەو بیرۆکە هەڵانەى کە بێتە ڕگر یان پەکخستنى بەشە گرنگەکان .
3. قۆناغى هەڵاتن  ( بۆهاتن  IIIumination   )  :
دەپەڕینى بڵیسەى داهێنان  ( Creative  Flash)  واتە ئەو ساتەى کە بیرۆکەى نۆى تێدا پەیدا دەبێت کە رۆلى دەبێت لە چارەسەرکردنى کێشەدا ، بۆیە بە قۆناغى کارکردنى وورد و یەکلاکەرەوە ژیرى یە لە پرۆسەى داهێنان دا .


4. قۆناغى بەدى هێنان ( پێداچونەوە Verification ) : 
لەم قۆناغەدا پێویستە لەسەر خویندکارى داهێنەر کە بیرۆکە داهێنارەکەى تاقى بکاتەوە وە چاو بخشێنیتەوە بەوى ئایا بیرۆکەکەى تەواوە و باشە یان پیویستى دەسکارى و پڕکردنەوەى کەلێنەکان . بە واتایەکى تر قۆناغى تاقى کردنەوەیە بۆ بیرۆکە داهێنەرە نۆى یەکە . وە ( ڕلالوسى ) قۆناغەکانى پرۆسەى داهێنان بە پێنج قۆناغ دادەنێت :
1- قۆناغى هەست کردن بە کێشەکە .
2- قۆناغى دیارى کردنى کێشەکە .
3- قۆناغى گریمانەکان .
4- قۆناغى پەیدابوونى بۆ بەرهەمینانى  ڕە سەن .
5- قۆناغى هەلسەنگاندنى ئەنجامى داهێنەرانە .


      خەسڵەتەکانى داهێنەر : 
            داهێنەران چەند خەسڵەتێکى کەسێتى و ژیرى و دەروونى جۆراجۆریان هەیە  ، بەڵام روواڵەتى هاوبەش لە نێوانیان وە 
            بوئاستى ناچون یەک کە تواناى داهێنەرانەیان هەیە ، وە لەو خەسڵەتانە :
1- ئارەزووى گەڕان و پرسیارکردن و  وەرەیەکى بەردەوام دەست پێشخەر لە چارەسەرکردنى کێشەکان دا .
2- خواستى لە دەرخستن و دۆزینەوە ،  ئەرکەزانستى و وەرزشى و ویژەیی و تەکنیکى گرانەکانى پێ باشترە . 
3- کارامەیی و فراوانى ئەندێشە ، خێرایی بەڵگەنەویست و فرەیی بیرۆکەو وەڵامەکان بە بەراوورد لەگەڵ هاوشانەکانى .
4- دەرخستنى گیانى گەڕان و شوێن پێکەوتن لە بۆچون و بیرۆکەکانیاندا ز
5- تواناى لەسەر خستنەڕووى بیرۆکەکانى بە شێوەیەکى داهێنەر ، خاوەنى خەیالێکى  فراوان و توانایەکى بەرز لە وێناکردنى ئەندێشە و خاوەنى ئاستێکى ژیرى بەرز لە شى کردنەوە و پێکهێنانى بیرۆکەو و بابەت . 
6- خۆ تەرخان کردن بۆ کارى ڕاست وە بە خواستى خۆیی بۆ ماوەیەىک درێژ ، ئارەزویان هەیە کە پێشەنگ بن لە چالاکیە پێشەنگەیەگاندا ، وە باوەڕیان بەخۆیە . 
7- خاوەنى زانیاری فراوان و قوڵن لە بوارى وێژەیی و زانستى و زمانەوانى و تەکنیکى  جۆربەجۆر ، وە زۆر دەخویننەوە .
8- فێرخوازى داهێنەر پرسیارى داهینەرانەدەکات ( کۆتایی کراوە ) لە ئاستە بەرزەکانى ژیرى .
9- سەربەخۆیی لە بیرو کارکردن ، زۆربەیان ئارەزوویان دورە پەرێژیە .
10- دابەزینى ڕوالەتە شەڕەنگیزیەکان  ، زیاتر سەربەخۆن لە بڕیاردا ، زۆر دژى رکۆمەڵەى ِکابەرەیانن ئەگەر هەستیان کرد کە خۆیان لەسەر ڕاستین ، بەجەرگ و ئازادن ، وە کۆنترۆلى خۆیان دەکەن . 
داهێنان و زیرەکى  :
   جیاوازى لە بۆچونى زانایان پەروەردەو دەرو 
ناسى هەیە لە پەیوەندى نێوان زیرەکى بە داهێنانەوە ، 
لە ئەدەبیاتى داهێنان دوو بۆچوون هەیە : 
یەکەم : داهێنان لە بوارى جیاوازدایە ، ڕوویەکە لە ڕووەکانى 
زیرەکى گشتى تاکە ، وە داهێنان پرۆسەى ژیرى یە دەبەسرێتەوە  بە 
  زیرەکى یەوە  ، بۆیە وا بڕیاردەدەن کە ئەگەر یەکێک زیرەک نەبێت ناتوانى 
داهێنەر بێت ، بۆیە هیچ توانایەکى تایبەت نیە بۆ داهێنان
دووەم : داهێنان زیرەکى نیە ، هەردووکیان دوو جۆرى جیاوازى جۆرەکانى چالاکى ژیرى مرۆڤــەوەیە ، لەوانەیە خویندکارێک داهێنەر بێت ، بەڵام توانایەکى بەرزى زیرەکى نەبێت ، وە بەپیًچەوانەوە دەبێت . زیرەکى و داهێنان دوو تواناى جیاوازن  ، بۆیە توانا هەیە بۆ جیاکردنەوەیان هەردوکیان . وە بەتاقى کردنەوەى زیرەکى بپیورێت کە بیرکردنەوەیەکى نزیکى یە کە پێویستە کە وەڵامەکان
ڕاست و دیارى کراوبێت . بەڵام بیرکردنەوەى داهینەرانە بیرکردنەوەیەکى دوورخەرەوە بەیەکدا چووە  چەند چارە سەرێک  گونجاو 
 جۆراوجۆر پێش کەش بکات .
 لیًکۆلینەوەکانى تەیلەر Taylar  ماکینون  Mackinnon جەخت لەوەدەکەنەوە کە پێوەر و تاقى کردنەوەکانى زیرەکى سەرکەوتو نەبوو لە جیاکردنەوەى خویندکارە داهێنەرەکان ، ئەمەش دەگەڕیتەوە بۆ ئەوەى کە تاقى کردنەوەکان بە پلەیەکى بەرز کارەکانى زیرەکى دەگرێتەخۆ کە پێویستى بە بیر هاتنەوە و بیرکردنەوەى نزیک لەیەک ، گرنگى دەدات بە یەک  وەلامى ڕاست ، بە شێوەکى کەم شتێک لە بیرکرنەوەى دورلەیەک و بەیەکداچوو دەپیوێت ، ئەمەش بە ئاراستە جیادەبێتەوە کە چەند چارە سەرێکى گونجاو جۆربەجۆرە .
لەگەڵ ئەوەش دا زۆر گرنگ نیە کە زیرەکى و داهێنان پەیوەندییەکى توند بیان بەستێت بەیەکەوە . پوختەى تویژینەوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە زانا داهێنەرەکان خاوەنى  ئاستێکى بەرزى زیرەکین .
      توێژینەوە  نۆى کان جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە خویندکارى داهێنەر پێویستى بە ( 120) پلە لە زیرەکى هەیە وەک کەمترین ئاست زیرەکى لەو ئاستە نزمتر داهێنەر نەبووە ، وەزۆربەى لیکۆلینەوەکان ڕوونیان کردوەتەوە کە هیچ جیاوازیەک نیە لە نێوان نێر و مێ دا بۆ داهێنان و زیرەکى .


  داهێنان و بەدەستهێنان :
 زۆر لە لێکۆلینەوە  ئاماژە بەوە دەکەن کە پەیوەندى یەکى لاواز هەیە لە نێوان داهێنان و بەدەستهێنانى خویندن ، ئەمەش ماناى ئەوەیە کە ئاستێکى بەرز لە خویندن مەرجێکى بنچینەیی نیە بۆ بەدیهێنانى  داهێنان ، وە ئەمەش ڕاستى ووتەکەى تورانس  ...
((فێربوونى زانیارییەکان و گەڕانەوەى بە مەرجى تەواونیە بۆ داهێنان )).
وە ئەمەش ئەوەمان بۆ شى دەکاتەوە ( بۆچى زۆر لە زانا داهێنەرەکان نەیان توانى وە بگەنە شوێنى شیاوى خۆیان لە خویندنگەکانیان دا ، وەلەم بەبارەیەوە ووتەیەکى ئەنشتایین کە دەلێت (( من مێشکم پڕناکەم بە ڕاستیەکان لەبەر ئەوەى ئە توانم بیدۆزمە بە ئاسانى لە یەکێک لە سەرچاوەکان دا )) ، لەبەر ئەوە مامۆستا پاداشتى زۆرى خویندکارە داهێنەرەکانى نەکردوە .ئەنجامى لێکۆلینەوەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە زۆربەى خویندکارە داهێنەرەکان پلەى ناوەند و لااوازیان بەدەست هێناوە لەکاتى خویندن .
وەئەمەش دەگەڕیتەوە بۆ یەکێک لەم دوو هۆیە : 
1. لەوانەیە خویندنگەکان لە قۆناغەکانى فێرکردن جۆراجۆ نەیان تواناى وەکە داهێنەرەکان وتوانا داهێنەرەکانینان  جیابکەنەوە .
2. یان نەیان توانى وە پاداشتى ئەو داهێنەرانەبکەن و پێویستی و توانا و بیرکردنەوە داهێنەرەکانینان تێر بکەن .


      داهێنان و مامۆستا :
 زۆربەى زۆرى پەروەردەکاران واى دەبینن کە فیربوونى داهێنەرانە لە بارودۆخى پۆل یان ژینگەیەکى فێرکردن نابێت ئەگەر وانەووتنەوەى داهێنەرانەى تێدا نەبێت . چۆن دەبێت مامۆستا مامۆستایەکى داهێنەر بێت  ؟ وەتا چ پلەیەک دەتوانین وانەووتنەوەى داهێنەرانە بهینینە ناو خویندنگەکەمانەوە بە قۆناغە جۆربەجۆرەکانەوە .
رۆمى   Romey  بە چەند ووشەیەک پێناسەى دەکات ( توانایە لەسەر کۆکردنەوەى بیرۆکەو شتەکان و شێوازەکان لە شێوازیکى تەکنیکى نۆى  ، ئەگەر مامۆستا شیوازێک یان تەکنیکێکى نۆى  بەکارهێنا بوەهۆى تەقاندنەوەى توانا داهێنەرەکانى خویندکاران . ئەو مامۆستایە داهێنەرە ، بۆیە وا دەڕوانرێتە مامۆستا کە کلیلى بنچینەییە لە فێرکردنى داهێنان و پەروەردەکردن .
    پسپۆرانى داهێنان وا دەبینن ئەگەر مامۆستا خاوەنى  کەمترین هاوکۆلکەى داهێنان  Creativity Quotientنەبێت  . بەپێ ووتەى  ( رۆمى ) کە ئەمەش ڕەنگ دەداتەوە بە خراپ لەسەر خویندکار وە داهێنەران بە شێوەیەکى تایبەت . بۆ ئەوەى کە هاوکۆلکەى داهێنان مامۆستا دیارى بکەین ، پیویستە سەرەتا ئاستى داهێنانى لەم چالاکیەکانى وانەوووتنەوە دیارى بکرێت :
     
            یەکەم : داهێنان لە زنجیرەى و ڕیکخستنى بابەتەکانى خویندن 
ئاسانترین ڕیگەى وانەووتنەوە پەیڕەوى مامۆستا بە ووتنەوەى بابەتەکان وەک ئەوەى لە پەرتوکى بابەت دا رێکخراوە ، یان بەپێ ى پلانى پرۆگرامى خویندنگە . زنجیرەیی بابەتەکان و چالاکیەکانى وانەووتنەوە بە ڕەچاوکردنى دیارى کراوە رۆلێکى گرنگى هەیە لە داهێنانى مامۆستا . بۆ نموونەى : ڕوودانى زەمینە لەرزەیەک لە ناوچەکەدا ،یان چالاک بوونى گرکانێک ، یان نقوم بوونى کەشتیە ، هەر شتێکى تر مامۆستاى داهێنەر دەتوانى سود لە لەو ڕووداوانە وەربگرێ لە دووبارە ڕیکخستنەوەى هەندێ لە بابەتەکان بە نەرمێتى داهێنەرانە بەم شێوەیە وانەکە لە ڕۆتنى ئاسایی دەردەچێت و ئازاد دەبێت لە چوارچێوەى پەرتوک بابەت . کە هەرمامۆستایەک دەتوانى ئەم هەنگاوە بنێ بە بێ ڕەچاوکردنى پسپۆرى ئەکادیمى مامۆستا .


            دووەم : داهێنان لە وورژاندنى کێشەدا ..
پێویستە بابەتەکان لە شێوەى کێشە یان مەتەڵ بخرێتەڕوو ، یان پرسیار پیویستى بەوەڵام بێت ، هەموو کۆمەلەیک یان خویندکارێک کێشەکە بەشێوەیەک دەبینێ ، لەسەر مامۆستایە کە کێشەکان بە ڕیگەى داهێنەرانە بە پلەى ناچون یەک بە شێوەیەک هانى خویندکار بدات بێتە هۆى هۆى تەقاندنەوە توانا داهێنەرانەى ، نموونە لەسەر ئەو کێشانەى کەمامۆستا دەتوانێ بووروژێنى لە 
وێنەى پرسیارى داهێنەرانە :
1- چۆن ئاو دەگوازرێتەوە لە خاکەوە بۆ لوتکەى ڕووەک بە پێچەوانەى هێزى ڕاکێشانى زەوى ؟
2- بۆ خوا مرۆڤــى دروست کردوە دوو جاوى پێداوە ؟ 
3- چى ڕوودەدات ئەگەى زەوى بەدەورى خۆى دا بخولێتەوە بە 24 جار ئەوەندەى خولانەوەى ئێستاى ؟
4- چۆن دەتوانین سود وەربگرین لە شوشانەى کە فڕدەدرێت .
5- کورتیلە چیرۆکیک بنوسە لە (5) وشە زیاتر نەبێت .
6- بە وێنە پەیوەندى نێوان پیشیلەوە و مشک دەربڕە ؟
7- چۆن دەتوانى ڕوبەرى بازنە بپێوى بە بێ بەکارهێنانى هیچ یاسایەک تەنئەندازە ؟
8- چى چاوەڕوان دەکەیت ئەگەر هێزى کێش کردنى نەمێنێت ؟ 
9- بۆچى ئاو جیاوازى کات هەیە لەسەڕووى زەوى .
10 - هەندێ لە گیانەوەران دەچنە دەورەى مت بوونەوە ؟


سێ یەم : داهێنان لە پلان دانانى وانەدا : 
   پلانى وانە رابەرو رێنمایکەرى کارى مامۆستایە لە پۆل دا ، کە یاسانیە کە دەبێت جێ بەجێ بکرێت بە وشە بە وشە ، نەرمى پێوەدیارە و ئامادەییە بۆ هەموارکردن و گەشەپێدانى و چاکسازى لەبەر ڕۆشنایی گۆڕانکارى نۆى یەکان . وە ئەمەش ماناى ئەوەیە کە پەیڕەوى پلانێکى وانەووتنە وە بکات بۆ چەند وانەیەک ، واتە دوور کەوتنەوە لە ئاڕاستە داهێنەرەکان لە وانەووتنەوەدا . واتە وانەووتنەوەى داهێنەرانە پێویستى بە چەند پلانێک هەیە بۆ وانەیەک بە شێوەیەک بگونجێ لەگەڵ پێویستی و ئامادەکارییەکانى خویندکارە ئاسایی و داهێنەرەکان .
       ئایا مامۆستا تا چەند پابەندى پلان دانن   ، تا چەند بە کاردەهێنن لەکاتى وانەووتنەوە دا  ، ئایا دەرناچن لە پلانەکە 
      ئایا مامۆستا داهێنەرانە چالاکیەکان ئەنجام دەدات  ، تاچەند مامۆستا داهێنەرانە هەڵسەنگاندن ئەنجام دەدات ...


    چوارەم : داهێنان لە ڕەفتارى وانەوەووتنەوە لە ناو پۆل دا : 
مامۆستاى داهێنەر دەتوانێ قەرەبوى هەر کەم وکڕى و کەمتەرخەمیەک کە لە وانەیە ڕووبدات لە چالاکیەکانى وانەووتنەوە و پێداویستەکان ، ڕەفتارى وانەووتنەوە لە ناوپۆل دا پێویستى بە داهێنان  هەیە لە بەڕیوەبردنى پۆل ، وە نەرمێتى و هەستیارى بۆ جۆرەکانى فێرکردنى خویندکارو کۆمەڵەکان . نەرمێتى واتە گواستنەوە مامۆستا لە رۆڵى بێژەرى زانیارى بۆ رۆڵى گۆیگرى گفتگۆ ى ئاراستەکراو بۆ چالاکیەکان فێربوون هاوڕى لەگەل دا گەڕان و دەرخستنى  زانیارى یەکان ڕوودەدات  ، کە هاندەرى پرسیارو و چالاکیەکانە بە هۆى وەڵامە جۆربەجۆرەکانەوە .
   تا چەند مامۆستا ڕەفتارى وانەووتنەوە بە داهێنان دەزانێت ،  تاچەند نەرمە لە بەڕیوەبردنى پۆل ، تاچەند ڕەقە لە بەڕیوەبردنى پۆل ، پەیوەندیتان چۆنە لەگەڵ خویندکارەکانەوە . 


   پێنجەم : داهێنان لە چالاکیەکانى تاقیگەدا :
     تاقیگەو ئەو چالاکیانەى کە لەگەلیدا دەکرێت زۆرگرنگە لە وانەووتنەوەى داهێنان و وانەووتنەوەى زانستەکان بە تایبەتى  پێویستە وانەووتنەوەى داهێنان چالاکى تاقیگە لە خۆ بگرێت لەگەڵ ئەنجام دانى گریمانەکان و خستنەڕووى پرسیارو گەڕان و تاقى کردنەوە ، کە پێویستە ئەو چالاکیانە بخرێتە ڕوو لە شێوەى بیرۆکە و شێوازى داهێنەرانە . 
بەهرەى داهێنەرانە گەشەدەکات لە لاى فێرخواز ئەگەر بوار بدرێت کە کاربکات و خۆى بەگەڕیت ، تێبینیەکان تۆمار بکات ، پێوانەبکات  ،پۆلین بکات ، پێشبینی بکات ، گریمان دابنێ ، تاقى کردنەوە دابنێ جێ بەجێ بکات ، زانیارى دەست کەوێت  بەم شێوەیە بیرکردنەوەى داهێنەرانە لە لاى خوێندکار گەشەدەکات هەڵدەسێ بە ڕۆلى پشکنەر . 
 ئایا تا چەند مامۆستاى زانست چالاکیەکانى  تاقیگە دەخاتە ڕوو بەڕیگەى نائاسایی ، چالاکى وتاقى کردنەوەکان پرۆسەکانى زانست جى بە جێ دەکات ، بە واتایەکى تاقى کردنەوەکان بابەتە تیوریەکان بەرجەستەدەکات . 


  شەشەم  : داهێنان و ستراتیجیەتى پرسیار : 
بۆ ئەوەى مامۆستا پرسیارى داهێنەر بخاتە ڕوو ، پرسیارەکان پیویستى بە داڕشتنى گریمانەکان و گەڕان و تاقى کردنەوە هەیە  پێویستە پرسیارى هەمەجۆر بکات بە پێ ئاساتى ژیرى خوێندکارە جیاوازەکان ، هەموو خویندکاران بەیەک شێوە بیریان ناوورژێنرێ   و توانا داهێنەریان  ناجوڵنرێت  بەیەک شێوە و یەک  ئاست لە پرسیار  ، پیۆیست بەوە دەکات تۆماریک هەیە کە تێدا ڕوون بکرێتەوە قۆناغەکانى گەشەى بیرکردنەوەى هەر خویندکارێک کە ڕوودەدات . 
  ئایا دەتوانى ئەو ئاستە ژیریانە دیارى بکەیت کە بەهۆى پرسیارەکانتەوە خویندکارەکانت بدوێنى . جۆرى ئەو پرسیارانە کامەیە کە ئاراستەیان دەکەیت لە ویستگەکانى وانەووتنەوە جیاوازدا .تا چ ئاستێک چاودێرى ئەوە دەکەیت کە پرسیارەکانت لەگەڵ ئاستەکانى ژیرى و داهێنانى خویندکارەکان بگونجێ .


   حەوتەم  : داهێنان لە هەڵسەنگاندا .....
  ئامانجى هەڵسەنگاندنى داهێنەرانە  بەراوردکردنى  ئەنجام دانى خویندکاران بۆ ئامانجە داهێنەرانەى کە مامۆستا هەوڵ دەدات بۆ بەدیهێنانى لەلایەن خوێندکارەوە ، وە بۆ ئەوەى هەڵسەنگاندن گشتگر بێت پیویستە فیربوونى خویندکار لەهەموو لایەکەوە بێت ، هەلسەنگاندنى ئاستى دەست کەوتنى  شارەزایی و پرۆسەکانى زانست و لێزانینەکانى بیرکردنەوەى داهێنەرانە بگرێتەوە . وە بەکارهێنانى شێوازى زانستى چارەسەرى کێشە ، وە ئاستى دەست کەوتنى  ئارەزوو و بۆچوونە داهێنەرانە ئەرێنیەکان .


   هەشتەم : نرخ دانى کۆتایی داهێنانى مامۆستا :
   دەتوانرێ نرخى داهێنانى مامۆستا بزانین  ( بەپێ ئەو -7- پێوەرەى سەروە)  لە ڕوانگەى داهێنانى خوێندکارەوە ، خویندکارى داهێنەر بەشێوەیەکى گشتى پلەى داهێنانى مامۆستاکەیان تیدا ڕەنگ دەداتەوە .
 مامۆستاى داهێنەر بەوە دەردەکەوێت : کە تەنها خۆى بە تاکە سەرچاوەى زانیارى نازانێت ، ڕیز لە خویندکارە داهێنەرەکان دەگرێت .
بۆچونى ئەرێنى باشى هەیە بەرامبەر بە داهێنان و داهێنەران ، بوار دەدات بە خویندکارەکانى کە ئازاد بن لە کارو بیرکردنەوە و دەستنیشان کردنى چالاکیەکانى فێربوون  ، لە تواناى دایە ژینگەیەکى فێربونى  داهێنەرانە دەستەبەر بکات ، هانى بیرۆکەى نامۆ  نۆى و دەستپێشخەریەکانى خویندکاران بۆ زامن کردنى ژینگەى داهێنەرانەى ناو خویندنگە ، وە گەشەپێدانى داهێنان و تەقاندنەوە ى  تواناى داهێنەرانە ، پێویستە لەسەر بەڕیوەبەرو یاریدەدەرەکانى یارمەتى مامۆستایان بدەن بۆ پیادەکردنى   فێرکردنى داهێنەرانە
و دابینى پێویستیەکانى پیادەکردنى لە ناوپۆلەکان ، مامۆستا کانى هەست بکەن کە نرخى داهێنان دەزانێ  کاتى داهێنەرانە وانە
دەلێنەوە ، وە ئامادەیی هەیە بۆ بیرۆکەى دژ بە بۆچونەکانى ، هێنانەدى کەشێکى مادى و ژیرى و ویژدانى بۆ خویندکارە داهێنەرەکان ، وە هانى کارەکانى ئەو مامۆستایان و خویندکارانە بدات کە بە داهێنەر وە سف دەکرێن ، شانازیان پیوە بکات لەبەردەم لێپرسراوان دامەزراوە پەروەردەییەکان تا چەند دەتوانێ . 


  بەربەستەکانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهیًنەرانە ...
یەکەم : کەمى توێژینەوە ى بوارى داهێنانى زانستى  :
 کەمى یتوێژینەوە پەروەردەییەکان کە دۆزى داهێنان بگرێتەخۆ لە پسپۆرە جۆراجۆرەکان دا ، بە تایبەت لە ڕابوردودا ، رۆڵى هەبووە 
لە پشتگۆى خستنى تواناکانى داهێنانى خویندکاران لە لایەن مامۆستایان و شکست هێنان لەگەڵ کارکردن لەسەرى  ،بەڵام ئەمە گۆڕا لە جیهان دا بەڵام ئەوەند گرنگی پێ نەدراوە لەلایەن ووڵاتانى پێگەیشتوو ، گۆى نەدراوە بە ناوەرۆکى پەروەردەیی و ئەنجامەکانى ،  ئەو تویژینەوانە لەبەر ئەەوى زۆرینەوە خۆیان بەستوەتەوە بە بیرۆکە ئاساییەکان کە ناگونجێ ئیستا  فێرکردنى داهێنان یان گەشەپێدانى بیرکردنەوى داهێنەرانە .
دووەم : وانەووتنەوەى ئاسایی :
 یەکێکەلەو بەربەستانەى کە رێگریکى تەواوە لە گەشەپێدانى تواناى بیرکردنەوەى داهێنەرانەو داهێنان ، کە ئەم شێوە لە 
لەسەرکردایەتى پەروەردەیی بەرَیوەبەرى خویندنگەکان کە لاسایکردنەوەى ئەو شیوازە بڵاوەیە لە ڕیگەکانى وانەووتنەو کە 
بەبێ هەوڵدان و هاندانى مامۆستایان بۆ پیادەکردنى شیوازى نوێ لە ڕیگەکانى وانەووتنەوە ، لەبەر ئەوەى گەشەپێدانى توانا 
داهێنەرەکانى خویندکار بە کارێکى گران دەزانن ، بۆیە هەندێ جار بوونى خویندکار زیرەک دەبێتە سەرچاوەى هەراسان کردنى کارگێرى و مامۆستایان  یان دەبنە هۆى بێزار کردنى مامۆستا بە پرسیارە چاوەڕى نەکراوەکانیان کە لە ئاستێک دابێت نەتوانن 
وەلامى بزانن  ، لەگەڵ پێشنیارە نامۆکانیان بۆ چارەسەرکردنى کێشەکەکان  ، گۆى نەدان پێان بووتە هۆى دواکەوتنى تواناى ئەو 
خویندکارانەوە ، وەهەندێ جار جێهشتنى خویندن ، کەمەش لەکاریگەریانە کە کاردەکاتە سەر تەندروستى ژیرى داهێنان . 
سێ یەم : تەواوکردنى پرۆگرام ساڵانە : 
زۆرى پرۆگرامى ساڵانە دەبێتە بەربەست بۆ گەشەپێدانى تواناکانى داهێنان ، کە هەست دەکەن کە دەبێت ئەو کتێبە تەواوبکەن کە 
دانراوە بۆیان ، مامۆستا داهێنەر دەتوانێ ئەو ئەرکە جێ بەجێ بکات و کە خویندکارەکانى ڕابهێنى لەسەر ئەوەى کە زانیاریی  و 
لێهاتوویەکانیان فێربن لەبیریان نەچێتەوە ، لەگەڵ گەشەپێدانى بەهرەو تواناکانیان .


چوارەم : پرۆگرام وپەرتوکى وانەکان : 
ئەو  توێژینانەى کە لەبارەى هەڵسەنگاندنى پرۆگرام و پەرتوکى وانەکان کراوە  وادانەڕیژراوە کە گەشەبدات بە داهێنان ، بەڵام 
لە وێژەیی پەروەردەدا جەخت لەسەر ئەوە دەکرێتەوە پێویستە گەشەبدەین بە پرۆگرام و بەرنامە فێرکارییەکان کە بوار دروست بکات 
بۆ بە پیادەکردنى زانستى و بیرکارى و ویژەیی وتەکنیکى ...... لەگەڵ چالاکى تاقیگەیی بەردەوام و  ، هاندانى خویندکار بۆ پرسیار 
کردن و بواریان بۆ بڕەخسێ بۆ ئەوەى گریمان دابنێن و تاقى بکەنەوە . 


پێنجەم : بیرۆبۆچون لەبارەى داهێنان :  
 هەندێ لە مامۆستایان لەو باوەڕەدان کە توانا داهێنان لە لاى خوێندکار بۆماوەییە ، ژینگەى فیرکردن کە خویندکار تێدا دەژى 
 کاریگەرى هەیە لەسەر گەشەپێدانى تواناى داهێنان ، وە هەندێکى تر واى بۆدەچن کە بەهرە بەسە بەبێ ڕاهینان لەسەر داهێنان
کە ئەمەش دووبۆچونى هەڵەیە .
لەگەڵ ئەوەى ژمارەیەک لە مامۆستایان وە بەتایبەت ئەوانى کەخاوەن بۆچونى ناحەزیان هەیە بەرەو داهێنان ، نازانن ئەو بابەتە 
فێرکاریەکان بەکاربهێنن بۆ هاندانى داهێنان . 


شەشەم : هۆکارى تر پەیوەست بە سیستمى پەروەردەیی : 
1- وانەووتنەوە تەنهائامانجى  بۆ دەرچوون ، دەست کەوتنى شارەزایی کە بەندە لەسەر خۆدەرخستن .
2- تاقى کردنەوەکان و لایەنە لاوازە زانراوەکانى  .
3- نزمى ئاستى تێڕوانین  بو پرسیارکردن و دۆزینەوە کە رووبەڕوى سزدان دەبێتەوە لە لایەن مامۆستاوە .
4- فەلسەفەى پەروەردەیی ناو کۆمەڵگە و تڕوانین و ئاستى بەهەند وەرگرتنى داهێنەران .
      ئەنجامى توێژینەوەى گرنگ : 
1- سەرجەم خوێندکاران بەبێ جیاوازى تەمەن و ڕەگەزیان داهێنەرن تا ئاستێک ، واتە توانایی داهێنەرانە هەیە لەلاى هەموو
خوێندکارێک هەرچەندە جیاوزبێت لە تەمەن و ڕەگەز .
2- خوێندکاران وەک یەک نین لە تواناى داهێنان ، کە دابەش دەبن بەشێوەییەکى سروشتى . 
3- ژینگە گرنگى یەکى گەورەیی هەیە لە گەشەپێدانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە ، کە کاریگەرى هەیە لەسەر تەندروستى ژیرى و توانا داهێنەرەکانى خویندکار . 
پێشنیار بۆ لابردنى ئەو بەربەستانەى کە دژ بە گەشەپێدانى بیرکردنەوەى داهێنانە :
1- فێرکردنى و بزواندنى لەسەر پیادەکردنى داهێنان لە ڕیگەى بەرنامەى فێرکارى و چالاککردنى تواناکانى داهێنان لە لاى 
خوێندکاران ، کە بەند بێت لەسەر ئەوەى کە داهێنان دیاردەیەکە کە دەتوانرێ فێربکریت و فێر بین .
2- هەموارکردن و گەشەپێدانى پرۆگرامەکانى خویندن وە بەشێوەیەک دابڕژێ کە توانایی داهێنان لەلاى خویندکار بتەقێنیتەوە
3- هێنانەدى کەشێکى فیربونى کۆمەلایەتى کە هانى پەرەپێدانى تواناى داهێنان بدات لە نێوان مامۆستاو خویندکار، وەلە  نێوان مامۆستا و کارگێرى خویندنگە و خویندنگەو ماڵ .
4- گەشەپێدانى بەرنامەکانى تایبەت بە ئامادەکردنى مامۆستایانى داهێنەر و بەبەردەوامى ڕاهێنان و و گەشەێدانى پیشەیی 
وە گەشەپێدان و هەموارکردنى بۆچونى مامۆستایان سەبارەت بە داهێنان و داهێنەران .


گەشەپێدانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە :
 دەتوانین گەشە بدەین بە داهێنان لەناو خوێندنگەدا لە ڕیگەى : 
1- رێگەى ڕاستەوخۆ : لە ڕیگەى نەخشەکێشانى بەرنامەى تایبەت بە گەشەپێدانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە .
2- بەبەکارهێنانى هەندێ شێوازو هۆکارى پەروەردەیی و پرۆگرامى بەکارهاتوو لەدواى گەشەپێدانى لەوانە : 
ڕ‌- بەکارهێنانى چالاکى کۆتایی دانەخراو ...
ب‌- رێگەى گەڕان و دۆزینەوە و چارەسەرى کێشە 
ت‌- بەکارهێنانى پرسیارى هاندەر بۆ بیرکردنەوە .بۆ نمونە : چى دەکەیت ئەگەر لەسەر مانگ دابەزیت ؟ ئەگەر ئەنشتایین ببینت 
پ‌- گوشینى مێشک : پیویستە لەسەر مامۆستا کە ڕەخنەو پلارنەگرتن لە بیرۆکەکان تا ئەو کاتەى کە بیرۆکەیەک دێتەکایە .
ج‌- دروست کردنى پەیوەندى : لە نێوان دوو شت یان دیاردە ، بپرسین پەیوەندى چى یە لەنێوان مانگ و دەریا .
ح‌- ئەنجام دانى نواندن : خویندکار هەستێت بە نواندنى رۆلێ کەسیایەتى بابەتێک یان دۆزیک بە بێ پەیرەوى کردنى لەبەرکردنى دەقێکى تایبەت ، بەڵکو بوار بدرێت داهێنان بکات .

داهێنان لە پرۆسەى پەروەردەکردن و هۆکارو ئەنجامەکانى

                                      داهێنان لە پرۆسەى پەروەردەکردن و هۆکارو ئەنجامەکانى

دلێرمحمودڕه‌زا

سه‌رپه‌رشتیاری پسپۆڕی

ب.پ.هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هید
به‌شی یه‌که‌م

ئامانجى نزیک  : بیرکردنەەوى داهێنەرانە بوار دەدات  هەموارکردنى ئاراستەکانى داهێنەرانەبیت بەجیاوازى ژیرى لەبەرامبەرى دا

بواردەدات بە ئاشنابون لە بارەیەوە و قۆناغەکانى و شیوازەکانى پەرەپێدانى ، بەربەستەکانى .....

ئامانجى ناوەند : هێنانەکایەى کەشێکى فێرکردن کە یارمەتى خوێندکار بدات وە تەقاندنەوەى تواناداهێنەرەکانى و پەرەپێدانى .

ئامانجى دوور : پیادەکردنى پرۆسەى داهێنان لە لایەن مامۆستاوخوێندکار وکارامەیەکانى  بیرکردنەوەى داهێنەرانە.

  گرنگى لە جى یە ؟

1- داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە لە گرنگترین ئامانجە پەروەردەییەکانە لە پەرووەردەدا .

پەروەردەکردن و فێرکردنى خوێندکارە داهێنەرەکان لە ووڵاتانى پێش کەوتو لە هۆکارە بنچینەیەکان بوو  ،هۆى پێش کەوتنى زانستى و ئابوورى و لە سەردەمى نۆى دا .

2- پەروەردەکردن و فیرکردنى داهێنەران لە ووڵاتەپێش کەوتوو گرنگ بووە هۆکارە بنچینەیەکان بوو کە بووە هۆى پێش کەوتنى

 زانست و ئابوورى لە سەردەمى نۆى دا .

3- لەکاتێ کە داهێنان و گرنگى دان بە داهێنەران گرنگە لە لایەن کۆمەڵگا پێشکەوتو پیشەسازیەکان ،پیویستە گرنگى زیاتر

پێ بدربێت لە ووڵاتانى پێگەیشتوودا ، بەڵکو دەبێت سەرکەتوتربین دا لە گرنگى پێدان .

  گریمانەکان :

1- داهێنان سیفەتێکى بۆماوەییە لە خوێندکاردا ؟ ئەگەر وەڵام بەڵى بێت ! زۆر گرانە بوژێنرێت یان هەموار بکرێت

                لەوێژەیی داهێنان دا ئێستا جەخت لەسەرئەوە دەکرێتەوە شێوەیەکە لە شێوەکانى چالاکى ژیری  کە خویندکار پیادەى    

                دەکات  ، هەموو کەسێک توانایەکى دیارى کراو لە داهێنانى هەیە ، بەڵام جیاوازان لە چەندایەتیدا نەوەک لە جۆرایەتى

                لەم خەسڵەتەدا ، واتە لە توانادایە داهێنان فێربکرێت و ڕاهێنان لەسەر پیادەکردنى بکرێت .

ئایا ئەو ژینگەى فێرکردنى ئێستا گەشەدەدات بە تواناى داهێنان ؟ گەشەپێدانى توانا لەسەر داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە بەستراوە بە باوەڕى مامۆستایان و لێپرسراوان بە گرنگى داهێنان و داهێنەران و گەشەپێدانى تواناکانى داهێنان . دڵسۆزى مامۆستا و ورەى بۆ سود بەخشین بە خوێندکارو چاودێرى داهێنەران هیچ کەمتر نیە لە وانەووتنەوە هەر هۆیەکى  تر کە پەیوەست بێت بە پرۆسەى وانەووتنەوە .

2- ئایا دەەبێت فێرخواز تواناى داهێنان فێر بێت  بەبێ ئامادەیی خواستى پیویست بە داهێنان ؟

فێرخواز ئەوەى هەیەتى لە تواناى ژیرى و بۆچونى ئەرێنى داهێنەرانە ، لە تواناى دا دەبێت پیادەى پرۆسەى داهێنان بکات لە ڕێگەى پیادەکردنى چالاکیەکانى وانەووتنەوى فێرکردن کە ڕووبەڕوى کێشەى دەکاتەوە  کە بەرنگارى توانا ژیریەکانى دەکات دەى وورژێنێت . بەبێ بوونى ئەو توانایانە بەشدارى کردنى فێرخواز گوماناوى دەبێت لە بەشدارى کردنى

لە پرۆسەى داهێنان  .

داهێنان  چـــــى یە ؟ (Innovation – Creativity ) :

دیارى کردنى چەمکى داهێنان بە وردى  یارمەتى مامۆستایان دەدات لەسەر ناسینى خوێندکارە داهێنەرەکان ، یان ئەوانەى

تواناى و ئاڕاستەى داهێنەرن . تویژینەوە لیکۆلینەوەکان پەرەوەردەیی و دەروونى دەرى خستوە کە داهێنان چەند رەهەندێکى هەیە :

1- چەمکى داهێنان بەند بێت لەسەر ڕوالەتەکانى داهێنەر Creative Person  : ئەو ئامادەییە کە خویندکارى دەرى دەخات لە تواناى ڕزگاربوون لەو چوارچێوە ئاساییەى بیرکردنەوە و گرتنەبەرى شیوازێکى نۆى لە بیرکردنەوە.

وەک (     ( Guilfordپێناسەى دەکات خویندکارى داهێنەرجیادەکرێتەوە چەند ڕوالەتێکى ژیرى هەیە وەک  ڕەوانبێژى ، نەرمى  ، ڕەسەنایەتى .

2- چەمکى داهێنان بەندە لەسەر بەرهەمهێنان    Creative Product:

داهێنان تواناى خویندکارە لەسەر بەرهەمهێنانێک کە جیابکرێتەوە بە گەورەترین توانا لەسەر ڕەوانبێژى هزرى ، وەنەرمى لەخوەو ڕەسەنایەتى لە یەکتر کێش کردن دوور وەک وەڵام دانەوەیەک بۆ کێشەیەک یان هەڵویستێکى سەرنج ڕاکێش .

بەشێوەیە بیرکردنەوەى داهێنەرانە خۆى دەرخات وەک وێنەى بەرهەمێکى نۆى ، یان بیرکردنەوەیەکى جیاواز ، یان دەرچون لە باو یان لەدایک بوونى شتێکى نوێ لەوانیە بیرۆکەیەک یان دۆزینەوەیەک یان دروست کردنێک  کە دەبێت ڕەسەن و نۆى بێت .

3- چەمکى داهێنان وەک پرۆسەیە Creative Process   :   لەلایەن  (Torrance)  بەم شێوەیە پێناسەى کردوە " پرۆسەیەکەکە تێدا خویندکار زۆر هەستیار دەبێت بۆ کێشەکان ، لەگەل ئەوەدا پرۆسەی درک کردنە بە هەلەو کەم کوریەکان زانیارى ڕەگەزەوون بوەکان نەبوونى ریکخستن لە نێوانیاندا ، دواتر گەڕان بەدواى بەڵگەو هێماکان لە ویستگەیەک دا کە زانیارى لەبارەیەوە هەیە خویندکار ، وەدانانى گریمانەکان وە بەستنەوەى بە ئەنجامەکانەوە ، کەلەوانەیە پیویستى بە دەستکارى کردن و  دووبارە تاقى کردنەوەى گریمانەکان بێت .

4- چەمکى داهێنان لەسەر بنەمایی ویستگەى داهێنەرانە یان ژینگەى داهێنەر   Creative Situation :

 مەبەست لە ژینگەى داهێنەر ئەوکەشەیە باردۆخ و ویستگەکانى داهێنان پیدادەڕوات دەگرێتەخۆ ، یان گۆڕان بەبێ دەرپەڕاندنى تواناکانى خویندکار داهێنەر . ئەو باردۆخە دابەش دەبێت بە دوو بەشەوە :

  ڕ – باردۆخى گشتى : کە بەستراوە بە کۆمەڵگە و رۆشنبیریەکەى ، داهێنان  گەشە و باڵا دەکات لەو کۆمەڵگایانەى کە بە  

          دەرکەوتون بوار دەڕەخسێنن بۆ نەوەکانیان کە تاقى کردنەوە ئەنجام بدەن لەبێ ترس و دوودڵى ، وە نموونە سەرکەوتوەکانى  

       نەوەکانى پێش دەخاتە بەردەستیان  کە هەست بەبونى هەڵەکان دەکەن بۆ ئەوەى تێ پەڕبن لێ  ، بەمەش هانى دەنرێن لەسەر ر

       ڕەخنەو گەشەپێدانى بیرۆکەى زانستى و وێژەیی

          (( تۆرانس لە گەشێکى بۆ ژاپۆن بەمەبەستى بەراوورد کردن لە نێوان کەلتورى ئەمەریکاو ژاپۆن  ، بۆى دەرکەوت کە تەنها لە  

         ژاپۆن دا (115) ملیۆن کەسى زیرەک هەیە حە هەموویان خەڵکى ئەوێن ، بە پێچەوانەى ئەمەریکا ، تۆرانس هۆکارەکەى

       دەگەڕینێتەوە بۆ کەلتورى ژاپۆن  کە ئامادەن بۆ داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە ، وە لەڕوەڵەت دا وورد بە راستى کاردەکەن

      یاسایین هەوڵى زۆر دەدەن ، وە ڕاهێنان دەکەن لەسەر چۆنیەتى چارەسەرکردنى کێشە هەر لە قۆناغى دایەنگاوە )).

ب- باردۆخى تایبەت : دەبەسرێتەوە بە بەڕیوەبەران و مامۆستایان و و سەرپەرشتیاران و رۆڵیان لە هێنانەدى کەش و ژینگەیەک

      لە ناو پۆل دا کە پەرەبدات بە داهێنان لە لایەن خوێندکارەوە

      .

 پێکهاتەکانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە .

ِیەکەم : رەوانبێژى  :    ( Fluency)  لایەنى چەندایەتى دەگڕێتە خۆ ، ومەبەست بە ڕەوانبێژى فرەیی ئەو بیرۆکەکانە کە دەتوانێ خوێندکارى داهێنەر بنیادى بنێت ، بیرۆکە داهێنەرەکان بەوە جیادەکرێنەوە  کە شیاوە لەگەڵ پیویستیەکانى ژینگەى ئێستا . لەگەڵ ئەوەدا پیویستە  بیرۆکە ناڕیکەکان دور بخرێتەوە لێ . هەتا خوێندکار تواناى بەرهەمهێنانى بیرۆکەى هەبێت  یان   تواناى وەڵام دانەوەى هەبێت لە یەکەى کاتدا ، زیاتر رەوانبێژى دەبێت . کە بە چەند پێوەر جۆربەجۆر ببپێورێت  :

1. خێرایی بیرکردنەوەى بە دەربڕینى ووشەکان بە کێشیکى دیارى کراو . وەک ئەوەى دەسپێک یان کۆتایی بە بڕگەیەکى

دیارى کراو  یان پۆلێن کردنى ووشەکان لە کۆمەلەى تایبەت دا .

2. پۆلین کردنى بیرۆکەکان بەپێ داواکارى دیارى کراو، وەک تواناى دەربڕینى زۆرترین ناوى گیانەوەران ، هۆنراوە

3. تواناى لە پێدانى ئەو ووشانەى کە دەبەسترێتەوە بە ووشەیەکى دیارى کراو ، باسکردنى زۆرترین ئەو شتانەى یەکتر کێش دەکەن بۆ وشەى پەروەردە  .

4. تواناى لە بەکارهێنانى ووشەکان لە زۆرترین ڕستەوە دەستەواژە  واتا دار .

دووە م: نەرمێتى    (   Flexibility)   : لایەنى جۆرى داهێنان دەگرێتەخۆ ، مەبەست لێ ى جۆراجۆرى ئەو بیرۆکەکانەى کە داهێنەر دەهێنێت ، نەرمێتى  ئاماژە بۆ پلەى ئاسانى ئەوەى خویندکار دەیەوێت بگۆڕى لە ویستگەیەکدا یان تێڕاونیکى ژیرى دیارى کراو   وەک ئەو خویندکارەى کە گیر دەخوات لە بیرۆکەیەکى دیارى کراو ، ئاستى کەمتر دەبێت داهێناندا لە و خوێندکارەى کە نەرمە لە بیرکردنەوە کە لە توانادایە گۆڕان ئەنجام بدات کاتێک پێویست بێت .

    سێ یەم : ڕەسەنایەتى (  Originality )   : مەبەست لێ ى  تازەگەرى  یان پێشەنگی لە خستنەڕووى بیرۆکە ، کە فێرخواز هەڵگرى بیرۆکەى نۆێ  لە بەرامبەر  بیرۆکەى هاوڕیکانى  ، کە ئاماژەیە بۆ تواناى خویندکار لە بەرهەم هێنانى بیرۆکەى ڕەسەن ، واتە دووبارەبونەوەى تێدا کەمە لە ڕووى ئامارەوە لە ناو ئەو  کۆمەڵانەى کە خویندکار ئەندامە تێدایە ، هەتا ئاستى بڵاوى بیرۆکەکە کەمتر بێت پلەى ڕەسەنایەتى بەرزترە . بۆیە داهێنەر بەوە وەسف دەکرێت کە کە دەتوانێ دوور بێت لە بیرۆکەى ئاسایی و بڵاو .

     ڕەسەنایەتى جیاوازە لە هۆکارەکانى ڕەوانبێژى و نەرمێتى

1- ڕەسەنایەتى ئاماژەنیە بۆ چەندێتى بیرۆکە داهێنەرەکان کە دەرێت بە تاک، بەڵکو بەندە لەسەر بەهاى جۆرێتى ئەو بیرۆکانەى کە دەست کەوتوە ، ئەوەیە ڕەسەنایەتى لە ڕەوان بێژى جیادەکاتەوە .

2- ڕەسەنایەتى ئاماژە کردن نی یە بۆ دوورکەوتنەوەى خوێندکار لە دووبارەبوونەوەى وێناکردن یان بیرۆکەکانى خۆیی وەک لە نەرمێتى دا ، بەڵکو ئاماژەیە بۆ دوورکەوتنەوەیە لە دووبارەبوونەوەى ئەوى کەسانى تر ئەنجامى دەدەن ، ئەمش ئەوەیە کە جیاى دەکاتەوە لە لە نەرمێتى .

پێوانەکردنى ڕەسەنایەتى :

1- بە چەندێتى وەڵام دانەوەى ناباو کە دادەنرێت بە بیرۆکەى پەسەند بۆ کێشەکان کە دیارى کراو سەرنج ڕاکیًشراون .

2-دانانى ناونیشان بۆ هەندێ کورتە چیرۆک ویستگەى چڕ کە دەبێت درامى یان گاڵتەجارى بێت . کە داوادەکرێت لــە خویندکار کە ناونیشانى جوان و نامۆ بۆ دانێ چەند دەتوانێ لە کاتێکى دیارى کراودا ، لەگەڵ گریمانەى گۆڕنى چیرۆکەکە بەشیوەیەک .

چوارەم  : ناوەرۆک  ( Elaboration )   : مەبەست لێ بنیادنانە لەسەر بنەماى ئەو زانیاریانەى پێ دەدرێت بۆ تەواوکردنى لە لایەنى ترەى جۆربەجۆرەوە تا ناورۆکەکى زیاتر بێت بە درێژایی ئاراستە نۆى یەکان . یان تواناى خویندکارە لەسەر پێش کەش کردنى زانیارى زیاتر بۆ بیرۆکەیەکى دیارى کراو ،

     

خاڵی ده‌ستپێکردن لێره‌وه‌یه‌

وه‌رگێڕانی له‌ ئینگلیزیه‌وه‌ : ئیراد مه‌نوچه‌ر

سه‌رپه‌رشتیاری زانست . ب.پ. هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هید

خاڵی ده‌ستپێکردن لێره‌وه‌یه‌

زانایه‌کی کیمیایی ئینگلیز ، ئه‌و ده‌روازه‌ نهێنی و شاراوه‌یه‌ی RNA دۆزییه‌وه‌ ، که‌ باوه‌ڕوایه‌ ئه‌و ژینگه‌ کیمیاییه‌ ، یه‌که‌م شێوه‌کانی ژیانی لێوه‌ ده‌رکه‌وتووه‌ و له‌ سه‌ر ڕووی زه‌وی پێش 3.8بلیۆن ساڵ له‌مه‌وبه‌ر سه‌ریهه‌ڵداوه‌ ، به‌مه‌ش ئه‌م زانایه‌ ئه‌و کێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر ده‌کات که‌ بۆ ماوه‌ی بیست ساڵ توێژه‌ره‌وه‌کانی بێ ئه‌نجامکرد له‌ هه‌وڵدانیان بۆ تێگه‌یشتن له‌ سه‌ر بنه‌چه‌ و سه‌رچاوه‌ی یه‌که‌می ژیان و چۆن نیو کلیۆتایده‌کان Nucleotides توانییان له‌ دۆخه‌ سه‌ره‌تاییه‌کانی سه‌ر ڕووی زه‌وی خۆیان کۆبکه‌نه‌وه‌ .

ئه‌گه‌ر ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه‌  ڕاست بێت ، ئه‌وا پێویسته‌ توێژه‌ره‌وه‌کان بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌ و نهێنیه‌کانی ده‌رکه‌وتنی بنچینه‌ی ژیان ڕێڕه‌وێکی ڕاست بگرنه‌ به‌ر .

ئه‌مه‌ بۆ یه‌که‌م جاره‌ ڕوونکردنه‌وه‌یه‌کی باوه‌ڕپێکراو بخرێته‌ ڕوو ، که‌ بریتییه‌ له‌ گه‌ردێکی زینده‌یی هه‌ڵگری زانیاری و له‌ ڕێی کارلێکی سروشتی مادده‌ کیمیاییه‌کانی سه‌ره‌تای زه‌وی ده‌رکه‌وتووه‌ .

د. سوسیرلاند ، زانای کیمیایی له‌ زانکۆی مانجستر که‌ دۆزه‌ره‌وه‌ی ده‌روازه‌ نهێنیه‌که‌ی (RNA) بوو کاره‌که‌ی زۆر له‌ یاری یه‌کتربڕینی وشه‌کان ده‌چوو ، کاتێک یه‌که‌م به‌ڵگه‌ و زانیاری ده‌ست که‌وێت ، ئه‌وانی دیکه‌ ئاسان ده‌کات ، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت ئێمه‌ کارێک ده‌که‌ین له‌ ڕێی پرسیارێکی کراوه‌ ، به‌ڵام نائارامین که‌ ده‌شێت ئه‌مه‌ واقعی و ڕاست نه‌بێت .

زۆرێک له‌ توێژه‌ره‌وه‌کان له‌و باوه‌ڕه‌دان له‌ کیمیایی به‌ر له‌ ژیاندا ئه‌مه‌ هه‌نگاوێکی فراوان بووه‌ که‌ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌و کارلێکه‌ سروشتیانه‌ی پێش یه‌که‌م خانه‌ی زیندوو که‌وتوون .

هه‌روه‌ها جال سزوستاک له‌ نه‌خۆشخانه‌ی گشتی ماسوشوستس له‌ لێدوانێکدا ده‌ڵێت : ئه‌م کاره‌ زۆر به‌ بایه‌خ و گرنگه‌ ، چونکه‌ ئاڕاسته‌ و ئاسۆیه‌کمان بۆ ڕوون ده‌کاته‌وه‌ ، که‌ ده‌توانرێت بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێک پشتی پێ ببه‌سترێت ، وه‌ک هه‌نگاوێکی فراوان بۆ به‌ره‌و پێش چوونی کیمیای به‌ر له‌ ژیان و زاناکان گومانێکی  زۆریان هه‌بوو سه‌باره‌ت به‌وه‌ی که‌ یه‌که‌م شێوه‌ی ژیان زینده‌ زانیارییه‌که‌ی هه‌ڵگیراوبێت له‌ RNA نه‌ک له‌ DNA داو له‌ به‌ر ئه‌وه‌ DNA باشتر ناسراوه‌ به‌وه‌ی که‌ زانیارییه‌ بۆ ماوه‌ییه‌کانی تیایدا هه‌ڵگیراوه‌ و واده‌کات له‌ RNA که‌ توانای جێبه‌جێکردنی چه‌ند پرۆسه‌یه‌کی گرنگی هه‌بێت له‌ خانه‌ی زیندودا و RNA وا ده‌ربکه‌وێت که‌ چه‌نده‌ها ساڵ له‌ مه‌وبه‌ر نوێنه‌ری DNA بووه‌ له‌ هه‌ڵگرتنی زانیاری و داتاکان بۆ DNA.

ئه‌گه‌ر یه‌که‌م شێوه‌ی ژیان بنچینه‌که‌ی له‌ سه‌ر RNA بوو بێت ، ئه‌وا ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ پێویسته‌ ڕوون بکرێته‌وه‌ که‌ چه‌ند له‌ گه‌رده‌کانی RNA یه‌که‌م جار پێکهێنراون .

بۆ ماوه‌ی زیاتر له‌ بیست ساڵه‌ توێژه‌ره‌وه‌کان کار له‌ سه‌ر ئه‌م گرفته‌ ده‌که‌ن ، یه‌که‌ی پێکهاتنی RNA ناسراوه‌ به‌ نیوکلیۆتایده‌کان ، هه‌ریه‌که‌یان پێکهاتووه‌ له‌ تفتێکی کیمیایی ، گه‌ردێکی شه‌کر که‌ پێی ده‌ڵێن ڕایبۆز و یه‌ک کۆمه‌ڵه‌ی فۆسفات . زانایانی کیمیایی زۆر به‌ خێرایی ڕێگا سروشتیه‌ باوه‌ڕپێکراوه‌کانیان دۆزیوه‌ته‌وه‌ ، بۆ هه‌ر یه‌کێک له‌م نیوکلیوتایدانه‌ ، که‌ پێکهاتوون له‌ مادده‌ کیمیاییه‌ سروشتیه‌کان ، به‌ڵام نه‌یانتوانی بگه‌نه‌ ئه‌و ڕێگا سروشتیه‌ی که‌ چۆن ئه‌م نیوکلیوتایدانه‌ پێکه‌وه‌ ده‌به‌سترێن .

سه‌رهه‌ڵدانی دیارده‌ی له‌ خۆوه‌ بۆ نیوکلیۆتایده‌کان و به‌ستنه‌ووه‌یان به‌ یه‌که‌وه‌ له‌ سه‌ره‌تای زه‌وی ، له‌ لایه‌ن دوو زانای توێژه‌ره‌وه‌ی کارا ، که‌ ئه‌وانیش جیرلاد جۆیس Gerald Joyce و لیسل ئۆرجیل Lesle orgel  له‌ ساڵی 1999 ئه‌م به‌ستنه‌وه‌ی نیوکلیوتایدانه‌ نوسیویانه‌ که‌ زۆر له‌ په‌رجوو ده‌چێت .

ژماره‌یه‌کی دیکه‌ له‌ زاناکان نائومێد بوون و بڕوایان وابوو که‌ ده‌شێت چه‌ند گه‌ردێکی دیکه‌ پێش RNA له‌ سه‌ره‌تای زه‌وی هه‌بووبن و ده‌ستیان کرد به‌ گه‌ڕان به‌ دوای جیهانی پێش RNA، به‌ڵام ئه‌م په‌رجووه‌ یان موعجیزه‌یه‌ که‌ ، ڕوونکردنه‌وه‌ و شیکردنه‌وه‌ی بۆکراوه‌ به‌و شێوه‌یه‌ ده‌رده‌که‌وێت ، له‌ لێدوانێکدا  د. سوسیرلاند و هاوڕێیانی باونه‌ر و بیترایس جیرلاند ئاماژه‌یان به‌وه‌ داوه‌ ، که‌ هه‌مان ماده‌ کیمیاییه‌ سه‌ره‌تاییه‌کانیان وه‌رگرتووه‌ ، که‌ لایه‌ن زانایانی پێشووتر به‌کارهێنراون ، به‌ڵام به‌ ڕێگه‌ی جیاواز و پێکهاته‌ جیاوازه‌کان  وایان لێکردوون زیاتر له‌ تاقیکردنه‌وه‌کانی پێشتووتر کاردانه‌وه‌یان هه‌بێت .

له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی وا بکه‌ن له‌ مادده‌ کیمیاییه‌ سه‌ره‌تاییه‌کان شه‌کرو تفت دروست بکه‌ن ، به‌ چه‌ند ڕێگه‌یه‌کی جیاواز تێکه‌ڵیان کردن ، مادده‌ کیمیاییه‌ سه‌ره‌تاییه‌کان به‌ شێوه‌یه‌کی سروشتی ئاوێته‌یه‌کیان دروستکرد ، که‌ نیوه‌ی شه‌کر و نیوه‌که‌ی دیکه‌ی تفت بوو ، کاتێک که‌ نیوه‌که‌ی دیکه‌ شه‌کر و نیوه‌که‌ی دیکه‌ تفتیان زیادکرد  بۆ ناو تێکه‌ڵه‌که‌ ، نیوکلیوتایدی RNA که‌ پێی ده‌ڵێن ڕایبۆساتیدین فۆسفات ده‌رکه‌وت .

پاشان ئه‌گه‌ر تیشکی سه‌روو بنه‌وشه‌ یی Ultra Violet Light بدرێت له‌ تێکه‌ڵه‌که‌ ئه‌وا دووه‌م نیوکلیۆتایدی دیکه‌ی RNA ده‌خولقێت .

به‌ڵام د. سوسیرلاند ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند که‌ تا ئێستا ڕێگا سروشتیه‌کانی به‌رهه‌مهێنانی دوو جۆره‌که‌ی دیکه‌ی نیوکلیوتایده‌کانی RNA هێشتا نه‌دۆزراونه‌ته‌وه‌ و سه‌ره‌تای دروست بوونی ئه‌و دوو نیوکلیوتایدانه‌ش به‌ ڕای د.سوسیرلاند زۆر به‌ سه‌ختی ده‌ستکه‌وتنیان کراوه‌ته‌وه‌ .

ئه‌گه‌ر هه‌ر چوار نیوکلیۆتایده‌کانی گه‌ردی RNA به‌ شێوه‌یه‌کی سروشتی پێکهاتبن ، ئه‌وا زۆر به‌ خێرایی و به‌ ئاسانی ئاماده‌ ده‌بن بۆ پێکهێنانی گه‌ردێکی RNA له‌ گه‌ڵ زنجیره‌ی یه‌کله‌دواییه‌کی شه‌کره‌کان و کۆمه‌ڵه‌ی فۆسفات .

هه‌روه‌ها د.سوسیرلاند ده‌ڵێت : ئێمه‌ له‌م هه‌ساره‌یه‌دا وه‌ک به‌ره‌نجامێکی بنچینه‌یی واین له‌ کیمیایی ئه‌ندامیدا ، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ پێویسته‌ ئه‌و کاره‌ی که‌ ده‌مانه‌وێت کیمیایانه‌ ئه‌نجامی بده‌ین .

ئه‌و کاردانه‌وانه‌ی که‌ له‌ لایه‌ن زانایانی کیمیاییه‌وه‌ خرایه‌ ڕوو هه‌روه‌ها د. سوسیرلاند وه‌سفی کردبوو ، زۆر به‌ قه‌ناعه‌ته‌وه‌ سه‌یر ده‌کرێت .

دوا جار د. جۆیس پسپۆڕ له‌ بواری کیمیای بنچینه‌ی بۆژیان له‌ په‌یمانگای توێژینه‌وه‌ی سکریپس ، له‌ لاجۆلا له‌ کالیفۆرنیا ده‌ڵێت : له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌ زانستی کیمیا ساده‌یه‌ ، به‌ڵام زانستێکی زۆر به‌هێزه‌ و هه‌موو به‌ره‌نجامه‌کانیشی باشن .

کارگیڕى پەروەردەیی لە چەندایەتى بۆ چونایەتى Educational administration from quantity to quality

کارگیڕى پەروەردەیی لە چەندایەتى بۆ چونایەتى

Educational administration from quantity to quality

دلیر محمود ره‌زا
سه‌رپه‌رشتیاری پسپۆری
ب.پ. هه‌له‌بجه‌ی شه‌هید

پرۆسەى پەروەردەو فێرکردن لە کوردستان نابێت دوور بێت لەو گۆران و نۆى کاریانەى کە لە بوارەدا  روودەدات  لەبەر ئەوەى پیویستى   فێربوونى ئەو کارامەییانە کە دەبێت تاکەکانى کۆمەلگە فێرى ببن، ئەو هێزەیان پى دەدات کە لەگەڵ پێویستیەکانى ژیاندا بەردەوام بن ، ئەنجام دانى ووردەکارى پیویست  لەڕیگەى سەرمایە گوزرارى کردن لە سەرچاوە مرۆیەکان و شارەزای، پاڵپشت کردنى تواناکان لەسەر توێژینەوە و فێرکردن و داهێنان ، بەدى هێنانى گەشەکردنى بەردەوام ، رکابەرێتى ناوچەیی و جیهانى . حکومەتى ئەلیکترۆنى ....

پیویستى فیربوونى  کارامەییەکانى نۆى کان کە  هەندێ پى دەلێن کارامەییەکانى مانەوە لە ژیان و کارکردن لەهەزارەى سێ یەم        (Trilling &hood ،1999،p)   کە بریتیەلە پەیوەندى کردن  ، کۆمپیوتەر ، کارکردن لە تیم دا ، فیربونى ئاراستەکراوى خۆیی  ، بیرکردنەوى رەخنەگرانەو بیرکردنەوەى داهینان ، بریاردان  ، فیربوون بە دریژایی تەمەن .پیوستى  گۆڕان لە هزرى پەروەردەیی بە گۆرینى سیستمى فێرکردن و پرۆگرامەکانى فیرَکردن هاتە پیشەوە لە مۆدیلى گواستنەوەى زانیارییەکان(transmission model)بۆ مۆدیلى گۆران لە ئاراستەزانیارییەکان (transformative model)، کە ئەمەش روخسارى مۆدیلیکى نۆى پەروەردەیی یە کە چەندەها ناوەرۆکى هەیەکیک لەوانە خویندنگەى زیرەک    (smart school)وە کارگیڕى پەروەردەیی ئامادە بۆ گۆران Educational administration facilitator of change.

وە لەبەر ئەوەى کۆمەڵگە لە باریکى ئابوورى و کۆمەڵایەتى باش دا تواناى  باشترە بۆ دەست کەوتنى زانیارییەکان بۆیە ئەو

 بۆشایی زانیارى  ( Knowledge gap ) کە هەبووە بچوک بووتەوە بەڵگەى کەئیستا نزیکەى ( یەک ملیۆن کەس) لەپرۆسەى پەروەردەو فیرکردندایە لە هەریمى کوردستان لە باخچەى ساوایان تا زانکۆ بە هەردوو رەگەزەوە لەگەڵ : 

 بوەتە هۆى کەبوونەوەى رێژەى نەخویندەوەارى .

 بەرزبوونەوەى ئاستى ئەنجام دانى تویژینەوى زانستى و گەشەپیدان .

 زۆربوونى بەکارهینانى مۆبایل و ئەنتەرنیت .

 بەرزبوونەوەى بەکارهینانى رێژەى بەکارهینانى کۆمپیوتەر .

خویندنگەى زیرەک    (smart school)

 کورتکراوەى ئەم ئەم خەسلەتانەى خوارەوەیە وە ماناى  (smart)  واتە ( زیرەک ) 

Specific: تایبەتەMeasurableدەتوانرێ بپیورێAchievableدەتوانرى بەدى بهینرێRealisticلەبارە

 ڕاستى یەTimedبەکاتى ریکخراو دیارى کراودا

ئەم خویندگەیە بەندە لەسەر تەکنەلۆژیاى زانیارییەکان (Information Technology IT)بیرکردنەوى داهێنەرانە بەوەپیناسە دەکرێت کە بەلکو خویندنگە زیرەکە کە دەناسریتەوە بەوەکەبەئاگایە (informed)، چالاکە(energetic)  ، بیرمەندە    (thoughtful Perkin،1996،p.3). وچەمک و فەلسەفەى خویندنگەى زیرەک شۆڕشیکى گشتگرى بوو بەسەر فیرکردندا ، سود وەرگرتن کەسایەتى تاک و لە زیرە یەکانى قوتابیان ، پەرەپێدانى داهێنانەکانیان ، فیرکردنى کۆمەلێک کارەمەى پیویست کە یارمەتیان بدات بۆ ژیانێکى باشتر .کە خویندکار تیدا فێردەکرێت بۆ سەردەمى زانیارییەکان

The new educational administrationکارگێرى پەروەردەیی نۆێ :

پرۆسەیەکە ئامانجى بەگەڕخستنى سەرچاوە دارایی و مرۆییەکانە بەشیوەیەکى کاریگەر و بەکارهێنانى بۆ سەرکەوتنى پرۆسەکان کە دەبێتە هۆى ئاستى فێربون وفێرکردن . بەدى هێنانى ئامانجەکانى کۆمەڵگەوخواستەکانیەتى لە پەروەردەدا .

    خەسڵەتەکانى   :

1- گشتگرە : فراوانە کە هەموو کۆمەڵگە دەگرێتەوە کارتێ دەکات و کاریگەرى هەیە لەسەرى .

2- گرانى دەست بەسەراگرتنى بەشداربوان :  بەهرەدارکردنى خویندکارانى کۆمەڵگەى لە ئەستۆدایە .

3- ئالۆزى ئەرکەکانى : بەندە لەسەر پیش خۆى  .

4- پیویستى بەئاستێکى بەرزى شیاندنى پیشەیی یە : پیویستە مامۆستا  شیاندنى  پەروەردەیی   بەرامبەر بە شیاندنى زانستى بێت .

بەڵام  سیستمى پەروەردەیی دوو چارى کۆمەلێک کیشەیی کارگێڕى بووە : بیرکراتیەک  ، ناوەندیتى  ، بەهەند وەرگرتنى شارەزایی نەوەک لیهاتوویى و کارامەیی ، راهینانى هەرەمەکى ، گرنگى دان بە ڕى وشوێنى نوسینگەیی لەجیاتى کارگیڕى کاریگەر  ، لاوازى کارکردن لەسەر پرۆسەى فیرکردن  و دابەزینى ئاستى دەرچوان .

  بۆیە پیویستە کارگیڕى پەروەردەیی دەبێت خاوەنى  : سەربەخۆیی دارایی و کارگێڕى بیت ، پیدانى دە سەڵاتى فراوان ،بتوانێ کە مامۆستا دیارى بکات لە ڕیگەى چاوپیکەوتن ، یان لە لیژنەى گواستنەوە بەشداربێ  ، ناناوەندێتىگەشەپیدانى بەکارهێنانى تەکنەلۆجیا ، بەشدارى پیکردنى کۆنفراس و سەردانى نیودەوڵەتى  ،هەنگاونان بۆ جى بەجێ بنەماکانى کارگێڕى کوالیتى گشتگر  (Total Quality Management) (TQM) بنەماکانى  :

- بەدهینانى خواستىکەسانى بەشداربوون (  قوتابیان ) 

- ئەنجام دانى هەڵسەنگاندنى خۆیی بۆ گەیشتن بە باشترین ئەنجام دان 

- بەهەند وەرگرتنى شیوازەکانى کارى بە کۆمەڵ و پیکهینانى تیمى کارکردن 

- کۆکردنەوەى داتائامارییەکان و کارکردن لەسەرى بە شیویەکى بەردەوام 

-  خۆپاراستن لە هەڵەکردن پیش ڕوودانى  .

- چاکسازى بەردەوام و دانانى سیستمێک بۆ پرۆسەبەردەوامەکان .

- سەرکردایەتى پەروەردەیی کاریگەر .

  هەنگاوەکانى چاکسازى کوالیتى  :

1- دیارى کردن : ئامانجەکان ،  پرۆسەکان ،لێپرسراوتیەکان .

2- شى کردنەوە : پیوانى چەندایەتى و شى کردنەەوى ئاستەنگەسەرەکیەکانى کێشەکە و لیکۆلینەوە لەبارەیەوە .

3- گەشەپیدان  : واتە هەستان بە هەنگاوەکانى راستەقینەکانى چاکسازى  .

4- دیارى کردن و جى بەجى کردن : پرۆسەیەکى بەردەوامە لەگەڵ بەردەوامى چاکسازى کوالیتى .

Dimensions of quality in education ڕەهەندەکانى کوالیتى لە فێرکردن

• پرۆگرامەکانى خویندن Educational programs

• پرۆگرامەکانى فیرکردن  learning  programs 

• توێژینەوەى زانستى scientific research   

• خویندکاران             student

• بینا و بەشەکانى و پیداویستەکانBuildings and facilities and tools

• دابین کردنى خزمەتگوزاریەکان بۆ کۆمەلگەى دەرووبەرProvide services to the community

• فیربونى بوونى خۆیی و ناوەکى        Self-education and internal

• دانپینانى نیودەوڵەتى. International recognition

بۆئەوەى کارگیڕى پەروەردەیی ( بەریوەبەر ) سەرکەتو بێت دەبێت ناچارە کاربکات لەگەل ئەم ئاراستە نۆى یانەبە سەرکەوتى  :

1- بەریوەبردنى کات : Time Management

2- بەریوەبردنى تەنگژە : ManagementCrisis

3- بەریوەبردنى  گۆڕانکارىManagement Change

4- بەریوەبردنى مملانێConflict Management

5- بەریوەبردنى داهێنان Managing Creativity

کارگێرى پەروەردەیی ئەو کەسەیە کە دوو کۆمەڵ خەسڵەتى هەبێت : 

1- تێڕوانین ئاشکرا : کە ئەو یش چوار جۆرە : 

• تیروانینى ریکخراوەیی (ov)  وینەیەکى تەواوی لایە لەبارەى پیکهاتەکانى خویندنگە وتیگەیشتنى پەیوەندیەکانى نیوانیان .

• تیروانینى ئاییندەیی (FV)  خاوەنى وینەیەکى گشتگرى خویندنگەهەیە کە چون دەردەکەویت لە ماوەى دیارى کراو لە ئاییندەدا .

• تیرۆوانینى کەسیتى (PV)   خواستى کەسیتى سەرکردە یە سەبارەت بە خویندنگە ، کە وەک هاندەرو هیزیکى پالنەرە بۆ هەلس و کەوتى سەرکردە  بۆ بەستنەوەى تیروانینى  ریکخراوەیی و ئاییندە .

• تیروانینى ستراتیژى (SV)  بەستنەوەى ئیستا ( تیروانینى ریکخراوەیی ) بە گریمانەکانى ئاییندە ( تیروانینى  ئاییندەیی )  بە شیوازیکى ناوازە

2- جۆرەکانى سەرکدرایەتى یان پى دەووترێت  (9 جۆر لە زیرەکى ) :

 سەرکردایەتى رۆشنبیرى (CL)  : شارەزایی لە رۆشنبیرى خویندنگە ونەریتەکانى  ،پیکهینانى رۆشنبیرى خوینندنگە وە پالپشت کردنى کردەوە هەروەزیەکان بى لایەنانە وە یان رزگارکردنى خویندنگە لەو نەریتانەى کە دەبیتە ریگر لە بەدى هینانى تیروانینى چاکسازى پەروەردەیی

 سەرکردایەتى پەروەردەیی (EL) :تیگەیشتن لە پرۆگرامەکان وتیگەیشتن لە فیرکردن و فیربون و بەکارهینانى زانیارییەکان و هەلسەنگاندن کە بۆ چاکردنى سیستمى پەروەردەیی خویندنگەیە . 

 سەرکردایەتى وردەکار  (RL) چالاکردنى پرۆسەى هەلسەنگاندنى ئەنجامدان وە بەراووردکردن  رابووردو ئیستا بە ئامانجى چاکردنى ئەنجام دان 

 سەرکردایەتى مرۆیی (HL)   : پشگیرى کردنى نەریتەکانى هاورى یەتى و پیکهینانى تیم ودۆزینەوەى فرەیی سەرکردایەتى و دیارى کردنى دەرفەت و بنیادنان  لە خالە بەهیزەکاندا وە نرخاندنى  سەرچاوە مرۆیەکان لە خویندنگە .

 سەرکردایەتى گۆرانکار  (TL)  : بەرزبونەوەى سەرکردە و هاوریکانى بەیەکەوە تا بەرزترین ئاستى باوەربون بەخۆ و  پالنەر ، وەبەریەک کەوتن لەگەل بەها بالاکان وبەها رەفتارییەکان  وەک داپەروەرى ویەکسانى و دەسپیشخەر  (proactive) لە جیاتى شیوازى کاردانەوە (reactive)..

 سەرکردایەتى تەکنیکى (TL)   : بەکارهینانى تەکنیک لە جى بەجى کردنى ئەرکە کارگیریەکان وە ک بەمۆدیل کردنى بەکارهینانى تەکنیک و سەرکرایەتى چاکسازى پەروەردیی کەبەندەلەسەر تەکنیک  .

 سەرکردایەتى نموونە (SL) : هاندانى پەیەوندییەگشتیەکان و ناساندنى گرنگى بەرنامە چاکسازى پەروەردەیی بۆ کۆمەلگەى خویندنگە و گۆمەلگە دەووروبەر

ژیان خە ڵا تە

ژیان خە ڵا تە     
له‌ئینگلیزییه‌وه‌:گه‌لاوێژحمه‌مین
مامۆستای زمانی ئینگلیزی له‌قوتابخانه‌ی قه‌ڵای بنه‌ڕه‌تی  

         
ئە مرۆپێش ئەوەى بیرلە وتنى وشەیەکى نا میهرەبانانە و زبر بکەیتەوە- 
بیر لەو کەسانە بکە رەوە کە تواناى قسە کردنیان نیە.
پێش ئە وەى گلەیى لە تامى خواردنەکەت بکە یت- 
بیر لە کە سانێک بکە رەوە کە هیچیان نیە بیخۆن.
پێش ئەوەى سکاڵا لە بارەى هاوسەرەکەت یان خێزانەکەتەوە بکەیت- 
بیر لەکەسانێک بکەرەوە کە هاوەڵیان نیەو لە خوا دە پا ڕێنەوە بۆ یاوەرێک.
ئە مڕۆ پێش ئەوەى سکاڵا لەبارەى ژیانتەوە بکەیت- 
بیر لەو کە سانە بکەرەوە کە لە تەمەنێکى زۆر کەمدا دنیایان بەجێهێشتوە.
پێش ئەوەى گلەیى لە منداڵە کانت بکەیت-
بیر لە کەسانێک بکەرەوە کە ئاواتەخوازى منداڵن، بەڵام ناتوانن ببنە خاوەنى منداڵ.
پێش ئەوەى گلەیى لە ناخاوێنى ما ڵەکەت بکەیت لەوەى کە بەباشى پاک نەکراوەتەوە-
بیر لەو کەسانە بکەرەوە کە لەسەر شەقامەکان دەژین.
وە کاتێک ماند ویت و سکاڵا لەبارەى کارەکەتەوە دەکە یت-
بیر لەو کەسانە بکەرەوە کە بێکارن یا کەم ئە ندامن و تواناى کارکردنیان نیە،وە ئەوانەش کە خوازیارن کارێکى هاوشێوەى کارەکەى تۆیان هە بێت.
بەڵام پێش ئەوەى پەنجەى تاوان بۆ کەسانى تر ڕاکیشى و سەرکۆنەیان بکەیت-
لە بیرت بێ کە هیچکام لە ئێمە بێ هەڵەو تاوان نین،وە هەموشمان تە نها لەبە ردەم پە روەردگارێکدا وەڵام دەدەینەوە.
کەواتە ژیان خەڵاتێکە-بژى،چێژى لێوەرگرە،ستایشى بکە،پێى رازى ببە.