۱۳۹۰-۱۲-۲۷

دڵه‌ڕاوکێی تاقیکردنه‌وه‌


دڵه‌ڕاوکێی تاقیکردنه‌وه‌
وه‌رگێڕانی : کامه‌ران عیزه‌ت
دله‌ڕاوکێ‌ تاقیکردنه‌وه‌ به‌وه‌ پێناسه‌ده‌کرێ که‌ بارێکی هه‌ڵچوونی ده‌روونیه‌یه‌ و کار ده‌کاته‌ سه‌ر هاوسه‌نگی ده‌روونی و توانای خۆێندکار له‌ گێڕانه‌وه‌ی ماده‌کانی خۆێندن له‌ کاتی تاقیکردنه‌وه‌دا. چه‌ند سیمایه‌کی ده‌روونی و جه‌سته‌یی وابه‌سته‌یه‌تی، وه‌ک گرژی و هه‌ڵچوون و ووروژان. ئه‌مانه‌ش ده‌ره‌ئه‌نجامی ترس له ‌که‌وتن یان شکست هێنان، یاخود حه‌زی پێشبرکێ و بڕوایی نه‌بوون به‌ خود، زۆرجاریش ئاکامی ئه‌و وێنه‌ نموونه‌ییه‌‌ که‌ خۆێندکار خۆیی یاخود که‌س ‌و کاری بۆی ‌داده‌نێن. ئه‌م دڵه‌ڕاوکێیه‌ که‌ به‌ر له‌ تاقیکردنه‌وه‌ یان له‌کاتیدا دووچاری خۆێندکار دێت، شتێکی ئاسایی و به‌ڵکو پێویستیشه‌ بۆ هاندان له‌سه‌ر خۆێندن، به‌تایبه‌تی که‌ دله‌ڕاوکێ له‌ چوارچێوه‌ی ئاستێکی سروشتیدا بێت و کارێکی نێگه‌تیفانه‌ی له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی ئه‌رکه‌ ئاوه‌زیی‌کان نه‌بێت.

هۆکاره‌کانی به‌رزکردنه‌وه‌ی دڵه‌ڕاوکێی تاقی‌کردنه‌وه‌

له‌گه‌ڵ نزیک بوونه‌وه‌یی واده‌ی تاقی‌کردنه‌وه‌دا. کۆمه‌ڵی نیشانه‌ی فیسۆلۆجی و ده‌روونی دووچاری خۆێندکار دێت که‌ به‌ر له ‌تاقیکردنه‌وه‌ بوونیان نه‌بووه. وه‌ک زیادبوونی ترپه‌ی دڵ، خێرا بوونی هه‌ناسه‌دان و ووشک بوونه‌وه‌ی لێو و قورگ، سارد بوونی چوارپه‌ل و ئازاری سک، و هێڵنجدان و سه‌رگێژ خواردن و میزکردن. ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ هه‌ندێ بیری نێگه‌تیفانه‌ و گرژی و که‌م خه‌وی و بیرکردنه‌وه‌یه‌کی به‌رده‌وام له‌ ئاکامی تاقیکردنه‌وه.
کۆمه‌ڵێ هۆکارهه‌ن که‌ یارمه‌تیده‌ری سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م نیشانانه‌ و هه‌ڵکشانی دڵه‌ڕاوکێی‌ تاقیکردنه‌وه‌ن‌ له‌لای خۆێندکار، گرنگترینیان که‌ڵه‌که ‌بوونی ده‌رس خۆێندن و تێڕوانینی خۆێندکار بۆ تاقیکردنه‌وه‌ و پێشبینی زیاده‌رۆیانه‌یی خێزان له‌ به‌ده‌ست خستنی نمره‌ی به‌رز. شێوازه‌کانی په‌روه‌رده‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی که‌ له‌لایه‌ن خێزانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ منداڵه‌کانیاندا پیاده ‌ده‌کرێ، هه‌ست کردن به‌ ترس و دڵه‌ڕاوکێ و هه‌ست کردن به‌نادڵنیایی له‌ چوارچێوه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی خێزان. خۆ ئاماده ‌نه‌کردنێکی باشی خۆێندکار بۆ تاقیکردنه‌وه. سه‌رباری ئه‌و تێڕوانینانه‌ی مامۆستایان له‌ ده‌روونی خۆێندکاردا له‌ به‌رامبه‌ر تاقیکردنه‌وه‌ دروستی ده‌که‌ن و سزادانیان هه‌ندێ ‌جار له‌ سه‌ر ئاکامه‌کانیان. له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ده‌کرێ دڵه‌ڕاوکێ‌ وه‌ک دیارده‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی چاولێکه‌ری و فێربوون بێت، به‌ بینی خۆێندکارانی دوودڵ یان گوێی بیستی ئه‌وه‌ی ده‌رباره‌ی تاقیکردنه‌وه‌ ده‌وترێت. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ خودی هه‌ڵویستی هه‌ڵسه‌نگاندن. ئه‌م دۆخه‌ مرۆڤ ده‌خاته‌ ژێر چاودێرییه‌ و ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی دڵه‌ڕاوکێ ‌بوون.
ڕۆڵی خێزان
له‌گه‌ڵ نزیک بوونه‌وه‌ی واده‌یی تاقیکردنه‌وه‌دا هه‌ندێ خانه‌واده‌ ماڵ ده‌‌که‌نه‌‌ ناوچه‌یه‌کی باری نائاسایی، ته‌له‌فزیۆن نامێنێ و سه‌ردانه‌کان و میوانداریی ڕاده‌گیرێ و به‌ چپه‌وه‌ قسه‌ده‌کرێ، که‌سانی منداڵتر له‌ خۆێندکار دوور ده‌خرێنه‌وه‌و و چه‌ندین ڕه‌فتاری دیکه‌‌ که‌ ترس له‌ ده‌روونی خۆێندکاردا ده‌نێژێ. وه‌ک دڵه‌ڕاوکێی دایک له‌ چاوه‌ڕوانی ئه‌نجامه‌کانی کۆتایی و هاندانی به‌رده‌وامی باوک و دایک بۆ سه‌عی کردنی زیاتر و به‌ده‌ستهێنانی نمره‌ی به‌رز، (وه‌ک ئه‌وه‌ی ئه‌وان تاقکردنه‌وه‌ ئه‌نجامده‌ن). بۆیه‌ که‌م کردنه‌وه‌ی ئاستی دڵه‌ڕاوکێ و گرژیی له‌لای باوک و دایک، کاریگه‌ری و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی هه‌یه‌ له‌سه‌ر ئاسوده‌یی ده‌روونی و هه‌ڵچوونه‌کانی خوێندکار ده‌بێت، به‌ر له‌تاقی‌کردنه‌وه و له‌ کاتی تاقیکردنه‌وه‌کانیشدا. ده‌کرێ دایک و باوک له‌م بوواره‌دا هاوبه‌شیکه‌رێکی گه‌وره‌بن له‌ میانه‌یی کۆمه‌ڵی ڕێ‌و شۆێن پێدان که‌ گرنگترینیان :
ـــ زیاده‌ڕۆیی نه‌کردن له‌ پێشبینی و ئه‌نجامی خواسترا و له‌ خۆێندکار. ڕێزگرتن له‌ تواناکانی وه‌ک ئه‌وه‌ی هه‌یه.
ـــ ڕه‌خساندنی که‌شێکی خێزانی که سۆز و خۆشه‌ویستی و جێگیربوون باڵاده‌ست بێت. په‌روه‌رده‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌وتۆ که‌ باوه‌ڕیی نێوان ئه‌ندامانی خێزان پته‌وکات و به‌دوور بێت له‌ توند و تیژی یان به‌ده‌مدانه‌وه‌یه‌کی زیاد.
ـــ ئامۆژگاری کردنی خۆێندکار به‌ سیسته‌مێکی خۆراکی ته‌ندروستی ده‌وڵه‌مه‌ند به‌ ڤیتامینات و دوورکه‌وتنه‌وه‌‌ له‌ ماده‌ ووریاکه‌ره‌وه‌کان.
ـــ سه‌عی کردن و خۆێندن له‌ شۆێنکی هێمن و گونجاو و ئاسووده‌ بۆ چاو، به‌ دوور له‌ شۆێنی خه‌و و. ئامۆژگاری کردنی به‌ نه‌مانه‌وه‌ی تا دره‌نگانی شه‌و و به‌هره‌مه‌ندبوون له‌ خه‌وی ته‌واو.
ـــ سه‌رقاڵ نه‌کردنی خۆێندکار به‌کار و باری ماڵداریی و خێزانیه‌وه.
ــــ به‌دووداچوونی تاقیکردنه‌وه‌کانی هه‌نگاو به ‌هه‌نگاو و گفتوگۆکردن بۆ به‌ ده‌ست هێنانی قایل بوونی له‌ به‌رامبه‌ر ئاکامی تاقیکردنه‌وه‌کان.
ــــ به‌ هێزکردنی ووره‌ و باوه‌ڕبوون به‌ خود، هاندانی زیاتر بۆ به‌ده‌ست خستنی نمره‌ی باش و به‌رزکردنه‌وه‌ی ووره‌ی له‌ کاتی هه‌بوونی نمره‌ی خراپدا.
ــــ بێ به‌ری نه‌کردنی خۆێندکار به‌ته‌واوی له‌ کاتی تاقیکردنه‌وه‌کاندا له‌ که‌شێکی خۆشگوزاری. به‌ڵکو پێویسته‌ کاتی بۆ ته‌رخان بکرێ و ماوه‌ی خۆێندنه‌وه‌ و کۆششی بێ بڕگه‌ نه‌بێت له‌ چه‌ند ساتێک که به‌هره‌مه‌ندبێت له‌ یاری و ... هتد
ـــ دوورکه‌وتنه‌وه‌ له‌ به‌راووردکردنی به‌ هاوڕێ، یان خوشک و براکانی. چونکه‌ ئه‌مه‌ سه‌رچاوه‌ی نسکۆیه‌ و ڕێگره‌ له‌ پێشکه‌وتنی.
ـــ ڕاهێنانی له‌سه‌ر خه‌ڵاتکردنی خۆی له‌ کاتی ئه‌نجامدانی ئه‌رکه‌کانی خۆێندن .
ڕۆڵی خۆێندنگا
هه‌ندێ جار خودی مامۆستایان سه‌رچاوه‌ی دڵه‌ڕاوکێ تاقیکردنه‌وه‌ن بۆ خۆێندکار. به‌ گه‌وره‌کردنی تاقیکردنه‌وه‌ و کردنه ‌به‌شێکی چاره‌نووسازی ژیانی خۆێندکار. هه‌ڕه‌شه‌کردن له‌ خۆێندکاران به‌ دانانی پرسیاری قورس و ئاڵۆز و ده‌رنه‌چوونی. ئه‌مه‌ سه‌رباری ئه‌و که‌شه‌ که‌ مامۆستایان له‌ هۆڵی تاقیکردنه‌وه‌کاندا ده‌یخولقێنن. وه‌ک رێگه‌ نه‌دان به‌قسه‌کردن، پرسیار یان ته‌ماشاکردن و ته‌نها سه‌یرکردنی لاپه‌ڕه‌ی تاقیکردنه‌وه. ئه‌مه‌ سه‌رباری ده‌مووچاوی تووڕه‌ ئامێزی مامۆستا و گومانکردن له‌ هه‌ر جووڵه‌یه‌کی خۆێندکار و چه‌ندین کۆتی دیکه‌ که‌ له‌ خودی خۆیدا سه‌رچاوه‌ی نائارامی و دڵه‌ڕاوکێی خۆێندکارانه. بۆ ئه‌وه‌ی خودی خۆێندگا خاوه‌ن ڕۆڵی پۆزه‌تیفانه‌ بێت له‌ که‌م کردنه‌وه‌ی دڵه‌ڕاوکێی خۆێندکاران و هاریکاری کردنیان، بۆ ئه‌وه‌ی چه‌ند ڕێ و شۆێنک بگرنه‌ به‌ر:
ـــ ڕاهێنانی خۆێندکار له‌ سه‌ر کۆمه‌ڵێ نه‌ریه‌تی خۆێندنی ته‌ندروست و هاریکاری دابه‌شکردنی بابه‌ته‌ ویستراوه‌کان به‌سه‌ر پڕۆگرامێکی کاتی دیاریکراو و زامنی که‌ڵه‌که‌ ‌‌نه‌بوونی ئه‌رکه‌کان بێت به‌سه‌ر خۆێندکار، به‌ڵکو پرۆسه‌یه‌ک بێت بۆ خۆێندنه‌وه‌ و به‌سه‌رداچوونه‌وه.
ــــ به‌رزکردنه‌وه‌ی باوه‌ڕی خۆێندکار به‌ خودی خۆی و تواناکانی. پشگیریکردنی سات به ‌پێی ‌سات و ئاڕاسته‌کردنی به‌ڕه‌وتی ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ی که‌ خۆێندکار خواستوێتی یان گونجاوه‌ له‌گه‌ڵ ئاره‌زوو و توانه‌کانی.
ــــ ڕاهێنانی خۆێندکار له‌سه‌ر هه‌ندێ تاقیکردنه‌وه‌ی ئه‌زموونی، بۆ شکاندنی ترس له‌ تاقی کردنه‌وه‌ و خولقاندنی که‌شێکی دڵنیایی له‌ کاتی تاقیکردنه‌وه‌دا، که‌‌ به‌دووربێت له‌ هه‌ڕه‌شه‌‌ی مامۆستا.
ــــ ڕۆنانی بیرکردنه‌وه‌یه‌کی پۆزه‌تیفانه‌ له‌لای خۆێندکار له‌به‌رامبه‌ر تاقیکردنه‌و‌ه و به ‌دوورخستنه‌وه‌ی له‌ هه‌موو تێڕوانینێکی نێگه‌تیفانه و بڕوایی هێنانی به‌وه‌ی که‌ تاقیکردنه‌وه‌ ته‌نها پێوه‌ره‌ێکه‌ بۆ کارامایی خۆێندکار و ئامانج نیه‌ له‌ خودی‌ خۆیدا.

۱۳۹۰-۱۲-۲۵

30 ئامۆژگاری گرنگ بۆ بەهێز کردنی رێژەیزیرەکی مرۆڤ


و: ناێح مەجید
له‌ماڵپه‌ڕی به‌ڕێزمامۆستاناسیح مه‌جیده‌وه‌وه‌رگیراوه‌

زانایان ڕێک نەکەوتون لەسەر پێناسەیەکی یەکگرتوو بۆ زیرەکی بەتایبەت لەم ساڵانەی دوایدا ،بەهۆی ناتەواوی  ئەو پێوانەکاریانەی کە پێشتر بەکاردەبران بۆ پێوانەکردنی ئاستی زیرەکی تاک ، بەڵکو ئەو پێناسەیە وای لێهات ببێتە شتێکی گشتگیر لەڕووی سەرکەوتن و کارو ژیانی کۆمەڵایەتی و پەیوەندی تاکی و ناسینەوەو ئامادەیی و خێرایی وڵامدانەوە و فراوانی ئاسۆی بیر تیژی، کەکاردەکەنەسەر هەڵسەنگاندن. لەم بارەیەوە گۆڤاری( نیۆیۆرک)ی ئەمەریکی 30 ئامۆژگاری خستۆتە ڕوو لەبارەی  فراوان کردنی بواری زیرەکی و ئامادەیی لەلای تاک لەماوەی پەرەپێدانی توانا ژیرییەکان  و باشکردنی کاری مێشک و تواناکانی لەبواری شیکاری دا ، بەم شێوەیەی خوارەوە:-

1-توێژینەوە زانستیە نوێیەکان ئاماژە دەکەن بۆ گرنگی پەرەپێدانی توانای ژیری ،لەناویاندا بەکاربردنی یاری (وشەیەکتر بڕەکان) لەبەر ئاسانی ودەستڕاگەیشتنی تاک پێیان ،چونکە ویژدانی مرۆڤ بەهۆی لەدەستدانی ئەوکاتانەوەکە سەرگەرم دەبێت  پێیانەوە سەرزەنشتی خۆی ناکات ،بەهۆی دۆزینەوەی نهێنیەکانی ئەو یارییە، کەسودی زۆری تێدایە بۆ پاراستنی توانا ژیرییەکانی مرۆڤ لەهەرەس هێنان و نەخۆشی زهایمر(نەخۆشیەکە کاردەکاتە سەر مێشک وکارەکانی بیرکردنەوەو شێوەی بیرکردنەوەو قسەکردن پەک دەخات)

2- سور بوون لەسەر بەکاربردنی بەهارات (توابل)بەهارات و بەتایبەت کەرکوم لەهندستان وتایلەند، وای کردووە کە ئەم گرفتە زۆر کەم بێت چونکە ئەوان ڕاهاتوون لەسەر بەکاربردنی.باشترین جۆری ئەو مادانەکە بریتین لە (کرکوم (زەردەچەوە)،کەمون،کزبر)

3-ئەنجامدانی وەرزش بەشێوەیەکی ڕۆژانە بەمەبەستی چالاک کردنی سوڕی خوێن و زیاد کردنی ڕێژەی ئۆکسجین بۆ مۆخ.

4- بەشداری کردن لە زنجیرە وتووێژ و گفتوگۆکاندا ،بەمەبەستی دەربڕینی ڕا، یان سەیر کردنی ئەو بەرنامە شیکاریانەی کەلەڕووداوەکان ئەدوێن ،لەتوێژینەوەیەکدا کەساڵی 2009 ئەنجامدراوە دەرکەوتووە ،ئەوکەسانەی سەیری کەناڵە هەواڵییە جۆراوجۆرەکان ئەکەن زیاتر کراوەن لەوکەسانەی کەتەنها سەیری یەک یان دوو کەناڵی هەواڵی دەکەن.

5-گرنگی زۆر نەدان بەبەکار بردنی تەلەفۆن(مۆبایل) ولابتۆپ و ئامێرە ئەلەکترۆنیە نوێیەکانی تر ،کەدەبنە هۆی کەم کردنەوەی کاری تاک لەسەر بەکاربردنی ژیری خۆی وکەمبونەوەی توانای پشت بەستن بە مێشکی خۆی.

6- خەوتنی گونجاو بەشەودا و سوربوون لەسەر خەوتن ئەگەر بۆماوەی کاتژمێرێکیش بێت لەنیوەڕۆدا(قەیلولە) ،زانایان ئەڵێن خەوی شەو بەس نیە بۆ مرۆڤ ،چونکە مێشک ڕووبەڕووی زۆر ماندوبوون دەبێتەوە وبۆیە پێویستی بەهەندێ پشوو هەیەتا زانیارییەکانی ڕێکبخاتەوە،کە وەری  گرتوون.

7-تەماشاکردنی ئەو بەرنامە زانستیانەی کە زانیاری بەخشن بەتایبەت لەبوارەی مێشکدا.

8- سوربوون لەسەر خوێندنەوە،خۆئەگەر هۆگری ئەوەش نەبێت دەبێت بەلایەنی کەمەوە ساڵانە کتێبێک بخوێنێتەوە و هەروەها سەردانی نمایشگاکانی کتێب بکات بۆ سەیر کردنی باشترین کتێب گەلێک کەلەوساڵەدا چاپ و بڵاوکراونەتەوە.

9-پشت بەستن بەمێشک و وازهێنانی لەسەر خۆ لەبەکاربردنی قەڵەم وکاغەز ،بۆئەوەی هەلێکی باشتر بدرێت بەمێشک بۆ لەبەرکردنی ژمارەی تەلەفۆن و کاتی سەردانە گرنگەکان.

11-زانینی زمانی نوێ،بەشێوەیەکی گشتی زانین و توانایی لەسەر خۆوابەستەکردن، زیاد دەکات بەمەبەستی کۆکردنەوەی زانیاری زیاتری و لەبەرکردنی و پاشان، گێڕانەوەی ئەو زانیاریانە ،کەدەبنە هۆی چالاککردنی مێشک و تواناکانی.

 11- خواردنی شکولاتەی ڕەش بەشێوەی ڕۆژانە،دەبێتە هۆی کەم کردنەوی توش بوون بە نەخۆشی لەبیر کردن ،چونکە دەوڵمەندە بەمادەی فلافۆندید ودژ ئۆکسان کەیارمەتی دەری باشن بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی کۆلیسترۆلی زیانبەخش  ئەمەش دەبێتە هۆیەک، لەبەرگری کردن لە توشبوون بەڕەقبوونی مولولەکانی خوێن ئەمەش بەبنچینەیەکی گرنگ دادەنرێت لەتوش بونی بەلاوازی مێشک.

‏12- پەرەپَدانی تواناکانی دەست ، چونکە ئەمانە ڕاستەوخۆ کاردەکەنە سەر پەرەپێدانی توانا هزرییەکان لەماوەی کرداری فێر بووندا  .

13-بیرکردنەوەی پۆزەتیفی و ئاسودەیی دەرونی ،توێژینەوەی زانستی دەری خستووە ،ئارامی دەرونی تاک دەبێتە هۆیەک بۆ زیاتر وەرگرتن و شیکردنەوەو سود وەرگرتن لەتوانا هزریەکان بەشێوەیەکی باشتر.

14- توێژینەوە زانستیەکان دەریانخستووە یاری کردن بە کۆمپیرتەرو پلەیستەیشن تاک دەگات بە توانای هاوسەنگی ماسولکەی عەسەبی و زیاتر بوونی توانایی خێرایی وڵام دانەوە.

15- پاراستنی کاتەکانی نان خواردن ،دادەنرێت بەیەکێک لە ئەرکەگرنگەکان بۆ لاشەی مرۆڤ لەبەر ئەوەی لاشە ناتوانێت، بێ خۆراک بمێنێتەوە لەماوەی خەوتنی شەوا ،چونکە لاشە وزەی پێویستی تەنی و هزری لەخۆراکەوە بەدەست دەهێنێ .

16-خواردنی ڕۆنە کەرە ،توێژینەوە لەم دواییەدا کە لەسەر مشک تاقی کراوەتەوە دەریخستووە کە ڕۆنە کەرە دەبێتە هۆیەک بۆ زیاد بوونی چالاکی خانەکانی مێشک بەتایبەت، ئەوانەی بەرپرسن لە هەست و لە توانایی مێشک.

17-خۆدانە بەر تیشکی ڕۆژ:چونکە ڕۆژ سەرچاوەی وزەو تێڕامانە و هۆیەکە بۆ کەمکردنەوەی هۆرمۆنی ملاتۆنین کە پاڵ بەمرۆڤەوە دەنێت بۆ خەواڵویی.

18- سەیر کردنی ئەو شانۆگەریانەی کەوەر گیراون لە ڕۆمانی گەورە نوسەران و بەرانبەر کردنیان بە کاری ڕەخنەوشیکردنەوە،ئەمانە باشترین کاری هزری مرۆڤن کە پێیان هەئەڵسێ.

19- هەوڵدان بۆ ڕێکخستنی بیرو هزر تا بەئاسانی بتوانێت شتەکان وەبیر بهێنێتەوە.

20- زیاتر خواردنەوەی ئاو، چونکە وشک بوونەوەی لاشە کاردەکاتە سەر خانەکانی مۆخ بەشێوەیەکی زۆر خراپ ودەبێتە هۆی ئەوەی بئاڵۆزێن و توانایی کارکردنیان کەم بێتەوە.

21- پێکەنینی زۆر :چونکە پێکەنین دەبێتە هۆی زیاد بونی تواناکانی وەرگرتن بەڕێژەی 14 بەرانبەری ئەو تواناییەی کە مرۆڤ هەیەتی.

22-سەردانی زۆر بۆ پێشانگا هونەرییەکان و ئاهەنگە موسیقیەکان چونکە ئەمانە نەک هەر لەڕێژەی زیرەکی زیاد دەکەن بەڵکو دەبنەهۆی  هەست کردن بەئاسودەیی دەرونی و کەمکردنەوەی  دڵە ڕاوکێ کەلەگوشارەکانی ژیانی دونیاوە سەرچاوە دەگرن.

23- هەوڵدان بۆ فێربوونی  لێدانی ئامێریکی مۆسیقی ،چونکە لێدانی مۆسیقا دەبێتە هۆی باشتر بوونی توانا هزرییەکان ،مۆسیقا هزر پاڵاوتە دەکات و وا لەتاک دەکات کە زیاتر هەست بە ئاسودەیی و ئارامی دەرونی بکات ئەمە سەرەڕای زیاد کردنی تواناکان و هاوڕێکی کردنیان لەگەڵ کرداری ماسولکەکان. 

24-خۆ ڕزگار کردن لەتەواوی گوشارو کێشەکان وخاڵی کردنەوەی مێشک لێیان، ئەگەر تاک لەمانە ڕزگاری بوو ئەوا ژیری ناوەکی دەکەوێتەکار.

25-سوربوون  لەسەر ئەوەی کە پشوو بەخۆت بدەیت لەکاتی  لەبەرکردن ودوبارەکردنەوەی وانەدا ، یان لەکاتی کارکردندا ،کە کەمتر نەبێت لە15 خولەک لەنێوان هەردوو کاتژمێر کارکردندا،لەدوای ئەوماوەیە، توانایی  مێشک لەسەر وەبیر هێنانەوەو بیکەوتنەوە بەردەوام دەبێت .

26-بەکاربردنی بنێشت،  ئەوە دەرکەوتوو کە دەبێتەهۆی بەهێزکردنی مێشک بە ڕێژەی 35% چونکە هانی هۆرمۆنی ئەنسۆلین ئەدات لەلاشەداو ئەویش هانی ئەوبەشێە لەمۆخی سەرئەدات کەتایبەتە بە تۆمارکردنی زانیاریەکانەوە.

27-خواردنەوەی ڕێژەیەکی کەمی قاوە  چونکە یارمەتییت ئەوات لەسەر پەیوەست بوون بە کارەکەتەوە وەمێشک بەهێزدەکات بەڵام باشتر وایە ڕۆژانە لەسێ کوب زیاتر نەبێت.

28- دورکەوتنەوە لەبەکار هێنانی داودەرمان، بەتایبەت ئەوانەی کە ئارم بەخشن چونکە بە شێوەی نەگەتیف کاردەکەنە سەر تواناکانی مێشک و هەروەهاش کێشانی جگەرەو مەی دەبنە هۆی لەناوبردنی خانەکانی مێشک.

 ‏29-ڕێکخستن، چونکە لەبیر کردن باشترە لەتێکهەڵچوون ،لەهەمانکاتدا ڕێکخستن کارەکانی مێشک ئاسان دەکات هەروەها بابەندبوون و بەکاربردنی هەستەوەرەکان کرداری لەبەر کردن ئاسان دەکەن.

30-دەرچوون بۆ دەشت ودەر و بیرکردنەوە ،توێژینەوەی زانستی دەری خستووە کە بیرکردنەوەو خاڵی کردنەوەی مێشک لەگرفت کاردەکەنە سەر باشترکردنی مێشک و باشترە لە بەکار هێنانی داودەرمانی پزیشکی.

 ‏

زەردەخە نە



له‌ئینگلیزیه‌وه‌:م.گه‌لاوێژحه‌مه‌مین

 زەردەخەنە هیچى تێناچێ،بەڵام واتایەکى زۆر دەبەخشێ بە بێ ئەوەى ئەوانەى کە دەیبەخشن هە ژاریان بکات.
تەنها لەحزە یەک دەخایەنێت ،بەڵام هەندێ جار یادگا ریەکەى بۆ هە میشە دە مێنێتە وە 
هیچ کە س ئە وە ندە بە هێزو دە وڵە مە ند نیە کە بە بێ زە ردە خە نە هە ڵبکا،وە هیچکە سیش ئە وە ندە هە ژار نیە کە نە توانێ بیبە خشێ، بە ڵکو هە مو کە س بە زە ردە خە نە دە وڵە مە ند دە بێ.
زە ردە خە نە لە ما ڵدا بە ختە وە رى دروست دەکا،لە کاردا ئیرادەى باش هان دە داو هاو واتاى هاورێیە تیە.
زە ردەخە نە حە سانە وە بە ماند وان دە بە خشێ و هیوا بە بێ هیوایا ن دە بە خشێ،تیشکى رووناکى بۆ غە مبا ران دێنێ،هە روەها زە ردەخە نە باشترین دژە هێزى سروشتیە بۆ کێشە و نا خۆشیە کانى زیان.
سە ربا رى ئە وا نە ش زە ردە خە نە نا توانرێ بکڕڕێ، سواڵى بۆ بکرێ،بە قە رز وە ربگیرێ یان بد زرێ،چونکە زە ردە خە نە شتێکە نرخە کە ى بە هیچ یە کێک لە وانە دیا رى نا کرێ.
هە ندێ کە س زۆر کە م توانان لە وەى زە ردە خەنە یە کت پێ ببە خشن،تۆ زە ردە خە نە یە کى خۆتیان پێ ببە خشە، چونکە هیچ کەس ئە وە ندە ى ئە وە پێویستى بە زە ردە خە نە نیە کە هیچى نیە بیبە خشێ

۱۳۹۰-۱۲-۲۱

تێگه‌یشتن و ڕێگرتن له‌ خۆکوشتن


پێکهاته‌ی سیمینارێک که‌ کۆمه‌ڵه‌ی کۆمه‌ڵناسان و ده‌روونناسانی کوردستان
به‌ هاوکاری ڕێکخراوی هارتلاند ئه‌لایه‌نس بۆ 
توێژه‌رانی کۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌روونی 
Understanding and Preventing Suicide


خۆکوشتن یه‌کێکه‌ له‌ دیارده‌ بڵاوه‌کانی نێو کۆمه‌ڵگه‌کان و ده‌توانین بڵێین هه‌موو کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک به‌ڕێژه‌ی جیاواز پشکی خۆی به‌رده‌که‌وێت، به‌پێی سه‌رچاوه‌ کۆنه‌کان خۆکوشتن دیارده‌یه‌کی نوێ نییه‌ و له‌دێرزه‌مانه‌وه‌ هه‌یه‌ و له‌ هه‌موو سه‌رده‌مێکدا که‌سانێک هه‌ن له‌دوی مردن ده‌گه‌ڕێن و به‌ ته‌نها هۆکاری ده‌زانن بۆ خۆڕزگارکردن له‌ مه‌ینه‌تیه‌کانی ژیان !
هه‌روه‌ها توێژینه‌وه‌ زانستییه‌کان ئاماژه‌ ده‌که‌ن به‌ هه‌ڵکشانی ڕێژه‌ی خۆکوشتن و زیادبوونی له‌ سه‌رتاسه‌ری جیهاندا. له‌یه‌کێک له‌ سه‌رژمێرییه‌کانی رێکخراوی ته‌ندروستی جیهانی ( W.H.O ) ده‌رکه‌وتووه‌ که‌ رێژه‌ی خۆکوشتن له‌ جیهاندا ساڵانه‌ ده‌گاته‌ 800 - 900 هه‌زار حاڵه‌ت.
به‌پێی لێکۆڵینه‌وه‌کان ئێستا خۆکوشتن له‌ زوربه‌ی وڵاتانی دونیادا بریتییه‌ له‌و 10 هۆکاره‌ سه‌ره‌کییه‌ی که‌ ده‌بنه‌ هۆی مردن، بۆ نموونه‌ له‌ وڵاتێکی وه‌ک به‌ریتانیا خۆکوشتن بریتییه‌ له‌ سێیه‌م هۆکاری له‌ ناوچون دوای نه‌خۆشییه‌کانی دڵ و شێرپه‌نجه‌. له‌ وڵاته‌ ئه‌سکه‌نده‌نافیه‌کانی وه‌کو (سوید ، نه‌رویج ، دانیمارک) له‌ ساڵێکدا له‌ 100 هه‌زار که‌س 40 که‌س خۆیان ده‌کوژن، له‌ ئه‌مریکاش ساڵانه‌ زیاتر له‌ ( 31000 ) سی و یه‌ک هه‌زار که‌س خۆیان ده‌کوژن، واته‌ ( 85 ) که‌س له‌ ڕۆژێکدا، هه‌روه‌ها ساڵانه‌ 650 هه‌زار که‌س هه‌وڵی خۆکوشتن ده‌ده‌ن له‌و وڵاته‌دا. له‌ ساڵی 2004دا له‌ ئه‌مریکا ( 195134 ) هه‌زار که‌س به‌هۆکاری هه‌وڵی خۆکوشتن داخڵی نه‌خۆشخانه‌ کراون، 13% یان ته‌مه‌نیان له‌ نێوان 13 بۆ 19 ساڵیدابووه‌. 


چه‌ند سه‌رژمێرییه‌ک له‌ کوردستان:
کوردستانیش یه‌کێکه‌ له‌و شوێنانه‌ی به‌ شێوه‌یه‌کی به‌رچاو رێژه‌ی خۆکوشتن تیایدا به‌رزبۆته‌وه‌. له‌ ڕۆژنامه‌ی هاوڵاتی ژماره‌ (324 له‌ 2/5/2007 ) دا هاتووه‌، به‌پێی ئاماره‌کانی نه‌خۆشخانه‌ی ئیمیرجنسی که‌ یه‌کێکه‌ له‌ و شوێنانه‌ی تۆماری حاڵه‌ته‌کان ده‌کات سالی 2006 زیاتر له‌ (1200) حاڵه‌تی خۆسوتاندنی ژنان له‌ ناوچه‌که‌دا تۆمارکراون و (450) یان گیانیان له‌ده‌ست داوه‌. ژماره‌که‌ زیادی کردوه‌ به‌راورد به‌ 2005 که‌ له‌و ساڵه‌دا نزیکه‌ی (715) ژن هه‌وڵی خۆسوتاندنیان داوه‌ وه‌ پێنج یه‌کیان مردوه‌ به‌هۆی سه‌ختی برینه‌کانیانه‌وه‌. هه‌روه‌ها له‌ سالی 2004 دا (180) که‌س خۆیان ده‌رمانخوارد کردووه‌ به‌ مه‌به‌ستی خۆکوشتن، به‌ڵام له‌ ساڵی 2005دا به‌رزبۆته‌وه‌ بۆ (260) که‌س 210 که‌سیان مێینه‌ن له‌ نێوان ته‌مه‌نی 12-30 ساڵی.(ڕۆژنامه‌ی هاوڵاتی ژ. 257 له‌ 18/1/2006). دیاره‌ ئه‌م ڕێژانه‌ له‌ وڵاتێکه‌وه‌ بۆ وڵاتێکی تر و له‌ قۆناغێکه‌وه‌ بۆ قۆناغێکی دی گۆڕانی به‌سه‌ردێت، ئه‌مه‌ش به‌هۆی ئه‌و گۆڕانه‌ سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگیانه‌ی دێنه‌ ئاراوه‌.


خۆکوشتن ( انتحار ) چییه‌؟


بریتییه‌ له‌ کۆتایی هێنانێکی ده‌ستکردانه‌ی مرۆڤ به‌ ژیانی خۆی. ئه‌م کاره‌ش له‌ ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنێکی ئازادانه‌ی خۆیه‌تی ده‌رهه‌ق به‌ژیانی خۆی و هه‌ندێک جار کاره‌که‌ سه‌رکه‌وتوو ده‌بێت و ژیانی کۆتایی دێت، به‌ڵام هه‌ندێک جار سه‌رکه‌وتو نابێت و له‌ ژیاندا ده‌مێنێته‌وه‌. 


هۆکاره‌ مه‌ترسیداره‌کانی خۆکوشتن:


هۆکاره‌کانی خۆکوشتن له‌یه‌کێکه‌وه‌ بۆ یه‌کێکی تر جیاوازه‌، به‌ڵام به‌ شێوه‌یه‌کی گشتی ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ هۆکاره‌کانی خۆکوشتنن :
1. ته‌مه‌ن : ئه‌و که‌سانه‌ی له‌ مه‌ترسی خۆکوشتندان ، زیاتر گه‌نجانن له‌ نێوان ته‌مه‌نی 15 – 25 ساڵی ، هه‌روه‌ها پاش ته‌مه‌نی ( 65 ساڵی ) ئه‌گه‌ری خۆکوشتن زۆره‌ به‌تایبه‌ت له‌و که‌سانه‌دا که‌ به‌ته‌نیا ده‌ژین له‌ هه‌ندێک وڵاتی رۆژئاوادا. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خۆکوشتن له‌هه‌موو ته‌مه‌نێکدا هه‌یه‌. 
2. ڕه‌گه‌ز: خۆکوشتنی ته‌واوه‌تی له‌ ڕه‌گه‌زی نێردا زیاتره‌ له‌ ڕه‌گه‌زی مێ به‌رێژه‌ی چوار ئه‌وه‌نده‌، به‌ڵام هه‌وڵی خۆکوشتن له‌ ڕه‌گه‌زی مێینه‌دا زیاتره‌ له‌ ڕه‌گه‌زی نێر به‌رێژه‌ی سێ‌ ئه‌وه‌نده‌. 
3. باری خێزانی: خۆکوشتن له‌و که‌سانه‌دا که‌ هاوسه‌ریان هه‌یه‌ که‌متره‌ ، به‌ڵام له‌ تاکی بێ‌ هاوسه‌ر یان ژن و پیاوی جیابوه‌وه‌ زیاتر ڕوده‌دات.


4. ئایین: خۆکوشتن که‌متره‌ له‌ ناو هه‌وادار و شوێنکه‌وتوانی ئایندا به‌راورد به‌ بێباوه‌ڕان ، هه‌روه‌ها ڕێژه‌ی خۆکوشتن له‌ناو مسوڵمان و جوله‌که‌ و کاسۆلیکدا که‌متره‌ به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ پروتستانت . بۆ نموونه‌ زۆر حاڵه‌ت که‌ بێزاره‌ له‌ ژیان و فکری خۆکوشتنی هه‌یه‌ ، کاتێک پرسیاری لێده‌کرێت چی ڕێگره‌ له‌وه‌ی خۆت نه‌کوشتووه‌ ، له‌ وه‌ڵامدا ده‌ڵێت له‌ ترسی خوا ، به‌ تایبه‌ت له‌ کۆمه‌ڵگه‌ مسوڵمانه‌کاندا ، له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌ قورئاندا به‌ڕاشکاوی باس له‌ حه‌رامی خۆکوشتن ده‌کات و ده‌فه‌رموێت (( ولا تقتلوا ڕنفسکم إن الله کان بکم رحیماً)) النسا‌و 29، هه‌روه‌ها له‌ فه‌رموده‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلامدا هاتووه‌ (( من قتل نفسه بشی عژب به یوم القیامه‌ )). یاساغکردنی خۆکوشتن به‌و شێوازه‌ له‌ دیندا ، بۆته‌ هۆکارێک بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی رٍِێژه‌ی خۆکوشتن له‌ نێو کۆمه‌ڵگا باوه‌ڕداره‌کاندا.
5. هۆکاره‌ کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان: به‌ تایبه‌ت توندوتیژی خێزانی، بوونی فشار له‌سه‌ر ره‌گه‌زی مێینه‌، جیاوازی ره‌گه‌زی له‌ ناو خێزان، جیابونه‌وه‌...
6. ئاستی کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری : ڕێژه‌ی خۆکوشتن له‌ ئاسته‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ به‌رزه‌کاندا زیاتره‌، هه‌روه‌ها له‌ ناو شاره‌ گه‌وره‌کاندا زۆرتره‌ وه‌ک له‌ گونده‌کان.
7. وه‌رزی ساڵ : کاتێکی دیاریکراو و تایبه‌ت نییه‌ به‌ خۆکوشتن به‌ڵام ده‌رکه‌وتووه‌ ڕێژه‌ی خۆکوشتن له‌ به‌هار و پایزدا که‌مێک به‌رزتره‌.
8. نه‌ژاد (عرق ): خۆکوشتن له‌ ناو سپی پێستدا زیاتره‌ له‌ ڕه‌ش پێست، هه‌روه‌ها که‌متره‌ له‌ ناو ئه‌و که‌مینه‌و گروپه‌ بچوکانه‌ی په‌یوه‌ندییه‌کی به‌هێز هه‌یه‌ له‌ نێوانیاندا.
9. جۆری پیشه‌ : بێکاری و نه‌بوونی سه‌رچاوه‌ی ژیان یه‌کێکه‌ له‌ هۆکاره‌ زۆر مه‌ترسیداره‌کانی خۆکوشتن، به‌ڵام له‌ هه‌مان کاتدا خاوه‌نی هه‌ر جۆره‌ پیشه‌یه‌کیش بیت مه‌ترسی خۆکوشتنت هه‌یه‌ و ته‌نانه‌ت هه‌ندێک پیشه‌ رێژه‌ی خۆکوشتن تیایاندا زۆرتره‌ له‌ پیشه‌کانی تر، وه‌کو پزیشک، پزیشکی ددان، ئه‌فسه‌ری جێبه‌جێکار، ..
10. حاڵه‌تی ته‌ندروستی جه‌سته‌یی: توشبوون به‌ نه‌خۆشییه‌ درێژخایه‌ن و مه‌ترسیداره‌کان وه‌کو ئه‌یدز، شێرپه‌نجه‌.
11. حاڵه‌تی ته‌ندروستی ده‌روونی: تێکچونه‌کانی ته‌ندروستی ده‌روونی به‌ یه‌کێک له‌ به‌هێزترین هۆکار و پاڵنه‌ره‌کانی خۆکوشتن ده‌ژمێردرێن به‌تایبه‌ت له‌ نێو حاڵه‌ته‌کانی خه‌مۆکی، سکیزۆفرینیا، دڵه‌ڕاوکی، ئالوده‌بوانی ئه‌لکحول و مادده‌ هۆشبه‌ره‌کان، تێکچونی که‌سایه‌تی. 
12. ب


چۆن خه‌مۆکی ده‌بێته‌ هۆکارێک بۆ خۆکوشتن؟
(30% -70%) خۆکوشتنه‌کان په‌یوه‌ندییان هه‌یه‌ به‌ خه‌مۆکییه‌وه‌، چونکه‌ له‌کاتی خه‌مۆکیدا مرۆڤ بیرکردنه‌وه‌ی ده‌شێوێت و ناتوانێت ژیرانه‌ و دروست بیر بکاته‌وه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌م حاڵه‌ته‌ چاره‌سه‌ر نه‌کرا ئه‌وا هه‌ست ده‌کات که‌سێکی بێ‌ هیوا و بێ‌ نرخه‌ و بیر له‌ کۆتایی هێنان به‌ژیانی خۆی ده‌کاته‌وه‌ .


ئاست و قۆناغه‌کانی خۆکوشتن:
1. فکری خۆکوشتن : بیرکردنه‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌کی ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ له‌ خۆکوشتن یان خۆئازاردان، به‌ڵام به‌بێ‌ ده‌ربڕینی نیه‌تێکی ڕاست و هه‌بوونی ڕه‌فتاری خۆکوژی.
2. هه‌ڕه‌شه‌کردن به‌خۆکوشتن: ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ له‌ڕێی ده‌ربڕینی قسه‌ یان نوسینه‌وه‌ هه‌ڕه‌شه‌ی خۆکوشتن ده‌کات، به‌ڵام به‌ شێوه‌ی کرداری هیچ ناکات.
3. ره‌فتاری خۆکوژی: هه‌ندێ‌ ره‌فتار ده‌کات به‌ مه‌به‌ستی خۆئازاردان که‌ دڵنیایه‌ نابێته‌ هۆی مردن وه‌کو هه‌وڵدان بۆ بڕینی ده‌ماری مه‌چه‌کی به‌ چه‌قۆیه‌کی پلاستیک، خواردنی چه‌ند ده‌نکه‌ حه‌بێک که‌ زیاتره‌ له‌بڕی چاره‌سه‌ر به‌ڵام کوشنده‌ نییه‌.
4. هه‌وڵی خۆکوشتن: زیان به‌خۆ گه‌یاندن، که‌ له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ هۆی برینداری بچوک یان گه‌وره‌، به‌مه‌به‌ستی کۆتایی هێنان به‌ ژیانی خۆی ئه‌نجامی ده‌دات وه‌کو بریندارکردنی جه‌سته‌ی خۆی .
5. خۆکوشتنی ته‌واوه‌تی: به‌ته‌واوی کۆتایی به‌ژیانی خۆی ده‌هێنێَت له‌ ڕێگه‌ی گرتنه‌به‌ری یه‌کێک له‌ ڕێگاکانی خۆکوشتن وه‌ک به‌کارهێنانی چه‌ک، خۆسوتاندن، ده‌رمان خواردن، خۆخنکاندن.


کێ‌ ئه‌گه‌ری خۆکوشتنی لێده‌کرێت؟
به‌لای ئه‌وانه‌ی قسه‌یان له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ کردووه‌ زۆربه‌ی دیارده‌ی خۆکوشتن حاڵه‌تێکی کتوپڕو له‌ناکاو نییه‌، به‌ڵکو به‌ماوه‌یه‌ک پێش هه‌وڵی خۆکوشتن ئه‌و که‌سه‌ چه‌ند گۆڕانێکی تیا دروست ده‌بێت و چه‌ند په‌یام و ئاماژه‌یه‌کی له‌سه‌ر ده‌رده‌که‌وێت که‌ چوارده‌وره‌که‌ی ده‌توانن هه‌ستی پێبکه‌ن له‌وانه‌ :


1. پێشتر هه‌وڵی خۆکوشتنی دابێت.
2. نه‌خۆشییه‌کی ده‌روونی یان بارێکی ده‌روونی خراپی هه‌بێت وه‌کو خه‌مۆکی، دڵه‌ڕاوکێ‌.
3. دروست بوونی گۆڕانکاری له‌ هه‌ڵسوکه‌وتیدا وه‌کو دابڕان، پاشه‌کشه‌کردن له‌لایه‌نی کۆمه‌ڵایه‌تی و که‌مبوونه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌کانی له‌گه‌ڵ چوارده‌وردا. 
4. خراپ به‌کارهێنانی ده‌رمان، ئالوده‌بوون له‌سه‌ر کحول یان مادده‌ هۆشبه‌ره‌کان. 
5. هه‌ستکردن به‌ ته‌نهایی، هه‌ستکردن به‌ بێهیوایی و نه‌بوونی یارمه‌تی.
6. دروست بوونی گۆڕانکاری له‌ شێوازی خواردن و خه‌وتن و چالاکی ڕۆژانه‌.
7. هه‌بوونی سیمای شه‌ڕه‌نگێزی یاخود زووهه‌ڵچوون له‌ که‌سه‌که‌دا. 
8. له‌ده‌ستدانی که‌سێکی نزیک، سه‌روه‌ت و سامان، کار و پیشه‌ له‌و ماوه‌یه‌دا 
9. بوونی خۆکوشتن یان هه‌وڵی خۆکوشتن له‌ مێژووی خێزانه‌که‌یاندا.
10. له‌ ژیانیدا کاره‌ساتی یه‌ک له‌دوای یه‌کی به‌سه‌ر هاتبێت.




په‌یامه‌کانی مرۆڤ که‌ ئاماژه‌ن به‌ خۆکوشتن :


1. په‌یامی ڕاسته‌وخۆی زاره‌کی :
• به‌شێوه‌ی قسه‌کردنی ڕاسته‌وخۆ به‌ چوارده‌وره‌که‌ی ده‌ڵێت " خۆم ده‌کوژم ".
• له‌گه‌ڵ توڕه‌بوون و تاوانبارکردنی به‌رامبه‌ره‌که‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی خۆکوشتن ده‌کات و ده‌ڵێت " له‌داخی تۆ خۆم ده‌کوژم، فڵان شتم بۆ نه‌که‌ن خۆم ده‌کوژم، ..." 


2. په‌یامی ناڕاسته‌وخۆی زاره‌کی:
• ماوه‌یه‌ک پێش هه‌وڵی خۆکوشتن چه‌ند وته‌یه‌ک ده‌رده‌بڕێت که‌ ئاماژه‌ن به‌ بێزاری و نائومێدی وه‌کو "که‌ی ئه‌مه‌ ژیانه‌، مردن خۆشتره‌ له‌ژیان، ..." 
• له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی خێزانه‌که‌ی یان هاوڕێکانی هه‌ندێک ووته‌ به‌کارده‌هێنێت وه‌کو " ئه‌گه‌ر یه‌کترمان بینییه‌وه‌ جارێکی تر ". 


3. په‌یامی ڕاسته‌وخۆی نازاره‌کی :
• به‌ شێوازی کرداری ئاماژه‌ ده‌دات به‌ چوارده‌وری خۆی که‌ نیه‌تی خۆکوشتنی هه‌یه‌ وه‌کو ( په‌یداکردنی چه‌ک ، کۆکردنه‌وه‌ی حه‌ب ، کڕین و په‌یداکردنی مادده‌ی ژه‌هراوی ، ئاماده‌کردنی نه‌وت یان به‌نزین، چوونه‌ شوێنی به‌رز، ..)


4. په‌یامی ناڕاسته‌وخۆی نازاره‌کی:
• ماوه‌یه‌ک پێش هه‌وڵی خۆکوشتن هه‌ڵده‌ستێت به‌ ڕێکخستنی شته‌ تایبه‌ته‌کانی خۆی وه‌کو شتی ناوماڵ، قه‌رزدانه‌وه‌، یان به‌خشینی شته‌کانی.
• پێشتر که‌سێکی گۆشه‌گیر بووه‌ به‌ڵام له‌و ماوه‌یه‌دا سه‌ردانی زوربه‌ی خزم و که‌س و هاوڕێکانی ده‌کات، وه‌کو خواحافیزی کردنێک.


پێش ئه‌وه‌ی که‌سێک هه‌وڵی خۆکوشتن بدات چوارده‌وره‌که‌ی ده‌توانن بیناسنه‌وه‌ و ڕزگاری بکه‌ن


* * * *
هه‌رکه‌سێک راسته‌وخۆ وتی خۆم ده‌کوژم پێویسته‌ په‌یامه‌که‌ی به‌ڕاست وه‌ربگریت و پشتگوێی نه‌خه‌یت


* * * *
ئه‌گه‌ر فکری خۆکوشتنت لا دروست بوو زۆر به‌کراوه‌یی و ڕاسته‌وخۆ قسه‌بکه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وکه‌سه‌ی متمانه‌ت پێیه‌تی
ئه‌و پرسیارانه‌ی پێویسته‌ بکرێن بۆ زانینی نیه‌ت و فکری خۆئازاردان یان خۆکوشتن له‌ که‌سێکدا:


ئه‌م پرسیارانه‌ی خواره‌وه‌ بریتین له‌ کۆمه‌ڵه‌ پرسیارێک، به‌شێوه‌ی یه‌ک له‌دوای یه‌ک دانراون بۆ ئاشکراکردن و زانینی فکری خۆکوشتن له‌ که‌سێکدا. پزیشک، چاره‌ساز، توێژه‌ران ده‌توانن بێترس و زۆر به‌کراوه‌یی له‌گه‌ڵ نه‌خۆشدا قسه‌ بکه‌ن ده‌رباره‌ی نیه‌ت و فکری خۆکوشتن یان ئه‌و هه‌وڵه‌ خۆکوژییه‌ی داوێتی، ئه‌م باسکردنه‌ نه‌ک فکری خۆکوشتن لای که‌سه‌که‌ دروست ناکات، به‌ڵکو یارمه‌تیده‌رێتی بۆ ده‌ربڕین و رزگار بوون له‌و بیرۆکانه‌.


1. ئایا دڵته‌نگیت ؟ هه‌ست به‌ بێهیوایی ده‌که‌یت ؟ 
2. ئایا هه‌ست ده‌که‌یت ژیان خۆشی تیانه‌ماوه‌ و مردن خۆشتره‌ له‌ ژیان؟
3. ئایا هیچ کات حه‌زت کردووه‌ بمریت؟
4. ئایا پێشتر یان ئێستا بیرت کردۆته‌وه‌ خۆت ڕزگارکه‌یت له‌م کێشه‌ یان حاڵه‌ته‌ به‌ ئازاردانی خۆت یان خۆکوشتن؟
5. ماوه‌ی چه‌ند ده‌بێت بیری خۆ ئازاردان یان خۆکوشتنت لا دروست بووه‌؟
6. له‌هه‌فته‌یه‌کدا چه‌ندجار بیر له‌ خۆکوشتن ده‌که‌یته‌وه‌ ؟
7. ئایا هیچ پلانێکت هه‌یه‌ بۆ خۆئازاردان یان خۆکوشتن به‌ مه‌به‌ستی ڕزگاربونت له‌ کێشه‌کان ؟
8. ئایا به‌ئاسانی ده‌ستت ده‌گاته‌ هۆکاره‌کانی خۆئازاردان یان خۆکوشتن؟ (بۆ نموونه‌ : چه‌ک ، چه‌قۆ ، ده‌رمان)
9. ئایا پێشتر هه‌وڵی خۆئازاردان یان خۆکوشتنت داوه‌؟ که‌ی ؟ له‌کوێ‌ ؟ چۆن و به‌چ هۆکارێک ؟
10. ئایا هه‌ستاویت به‌ نوسینی نامه‌یه‌ک بۆ دوای خۆت ده‌رباره‌ی خۆ ڕزگارکردنت له‌ ژیان به‌ خۆکوشتن ؟
11. ئایا هیچ به‌ربه‌ستێک هه‌بووه‌ له‌به‌رده‌متدا بۆ خۆکوشتنی ڕاسته‌قینه‌ ؟ چین؟ 


تێبینی : ئه‌گه‌ر نه‌خۆش به‌ته‌واوی ڕه‌تی کرده‌وه‌ گفتوگۆ بکات ده‌رباره‌ی خۆکوشتن پێویسته‌ هه‌وڵبدرێت پرسیار له‌ ئه‌ندامانی خێزانه‌که‌ی یان هاوڕێکانی بکرێت.


چاره‌سه‌ر یاخود ڕێگه‌گرتن له‌ خۆکوشتن :


بریاری خۆکوشتن ته‌واو بابه‌تێکی تایبه‌ته‌ به‌ خودی خاوه‌نه‌که‌ی، له‌به‌رئه‌وه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ره‌تاوه‌ پێش پرسیارکردن ده‌رباره‌ی خۆکوشتن به‌هێمنی کار له‌گه‌ڵ که‌سه‌که‌دا بکرێت، سه‌رزه‌نشت نه‌کرێت، په‌یوه‌ندییه‌کی پته‌وی له‌گه‌ڵ دروست بکرێت. چاره‌سه‌ر یاخود رێگه‌گرتن له‌ خۆکوشتن به‌پێی حاڵه‌ته‌کان یان ئه‌و پێنج ئاسته‌ی هه‌یه‌تی ده‌گۆڕێت، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌کی گشتی ده‌توانین به‌م شێوازانه‌ی خواره‌وه‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ حاڵه‌ته‌کاندا بکه‌ین: 


ڕێنماییه‌ گشتییه‌کان:
1. ئه‌گه‌ر که‌سێک بیری خۆکوشتنی هه‌بوو پێویسته‌: 
1. به‌کراوه‌یی و ڕاسته‌وخۆ لای ئه‌وکه‌سانه‌ی متمانه‌ی پێیانه‌ قسه‌ بکات ده‌رباره‌ی ناخی خۆی.
2. له‌ زوترین کاتدا سه‌ردانی تایبه‌تمه‌ندی بواری ده‌روونی بکات.
3. به‌رده‌وام بێت له‌سه‌ر ڕێنماییه‌کانی پزیشک و تیمی چاره‌سه‌رکردن.


2. ئه‌گه‌ر که‌سێک مه‌ترسی خۆکوشتنی هه‌بوو پێویسته‌:


1. ئه‌و قسانه‌ی ده‌یکات ده‌رباره‌ی خۆکوشتن، پشتگوێ نه‌خرێت و به‌ راست وه‌رگیرێت.
2. له‌ زوترین کاتدا سه‌ردانی تایبه‌تمه‌ندی بواری ده‌روونی پێ بکرێت.
3. که‌سانی چوارده‌وری سه‌رپه‌رشتی وه‌رگرتنی ده‌رمانه‌کانی بکه‌ن. 
4. له‌ ناوماڵدا هه‌موو ئه‌و شتانه‌ دووربخرێنه‌وه‌ که‌ مه‌ترسی خۆکوشتنی پێده‌کرێت وه‌کو ( ده‌رمان، ژه‌هر، تفه‌نگ، چه‌قۆ، نه‌وت، ...).
5. به‌رده‌وام شه‌و و ڕۆژ چاودێری که‌سه‌که‌ بکرێت و به‌ته‌نها جێ نه‌هێڵرێت.
6. که‌سانی ده‌وروبه‌ری به‌ هه‌ڵوێست و مامه‌ڵه‌ی رابردوی خۆیاندا بچنه‌وه‌ و ژینگه‌یه‌کی له‌بارتری بۆ دروست بکرێت.
7. خۆیان به‌دور بگرن له‌ سه‌رزه‌نشتکردنی که‌سه‌که‌ ده‌رباره‌ی ئه‌و فکره‌ خۆکوژییانه‌ی هه‌یه‌تی.


3. ئه‌گه‌ر که‌سێک له‌ هه‌وڵێکی خۆکوژی ڕزگاری بوو پێویسته‌:


1. له‌ زوترین کاتدا بگه‌یه‌نرێته‌ نه‌خۆشخانه‌ به‌ مه‌به‌ستی ڕزگارکردنی له‌ مردن.
2. چاره‌سه‌رکردنی ئه‌و شوێنه‌وارانه‌ی به‌هۆی هه‌وڵی خۆکوشتنه‌وه‌ له‌سه‌ر جه‌سته‌ی دروستبوون .
3. سه‌رزه‌نشت نه‌کرێت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی هه‌وڵی خۆکوشتنی داوه‌، هه‌وڵبدرێت بۆ تێگه‌یشتن له‌و په‌یامانه‌ی هه‌یبووه‌ پێش ئه‌وه‌ی هه‌وڵی خۆکوشتن بدات ،بۆ ئه‌وه‌ی بزانرێت تا چه‌ند حه‌زی کردووه‌ بمرێت ،
4. بزانرێت پاش خۆی هیچ نامه‌یه‌کی جێهێشتووه‌ ، وه‌کو به‌ڵگه‌یه‌ک بۆ ڕاستی هه‌وڵی خۆکوشتنه‌که‌ی.
5. له‌ زوترین کاتدا پزیشکی تایبه‌تمه‌ندی ده‌روونی بیبینێت و چاره‌سه‌ری پێویستی بۆ دیاری بکات وه‌کو خه‌واندنی له‌ نه‌خۆشخانه‌ ، به‌کارهێنانی ده‌رمان ، ....
6. ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌ی ده‌یکات گوایه‌ هه‌وڵی خۆکوشتن دووباره‌ ده‌کاته‌وه‌ ، پێویسته‌ له‌لایه‌ن پزیشک و خێزانه‌که‌ی به‌ گرنگ وه‌ربگیرێت و پشتگوێ نه‌خرێت.
7. خێزانه‌که‌ی ئاگادار بکرێت که‌ شه‌ش مانگ تا یه‌ک ساڵ پاش هه‌وڵێکی خۆکوشتن چاودێری بکه‌ن، چونکه‌ مه‌ترسی ده‌کرێت هه‌وڵه‌که‌ی دووباره‌ بکاته‌وه‌.
8. مامه‌ڵه‌کردنێکی دروست و ژیرانه‌ له‌گه‌ڵ خێزانی که‌سه‌که‌دا بکرێت، به‌مه‌به‌ستی ئاسایکردنه‌وه‌ی ده‌رئه‌نجامه‌ ناخۆشه‌کانی ئه‌م کاره‌ لای خێزان و که‌س وکاری، بۆ ئه‌وه‌ی ژیانی وه‌کو باری ئاسایی پێشتری لێبێته‌وه‌.


ڕێنماییه‌ تایبه‌ته‌کان:






1. ئه‌رکی توێژه‌ران له‌کاتی هه‌بوونی خوێندکارێک مه‌ترسی خۆکوشتنی لێبکرێت:


1. په‌یوه‌ندییه‌کی پته‌و له‌گه‌ڵ خوێندکاره‌که‌دا دروست بکات، هه‌وڵ بدات ببێته‌ جێگه‌ی متانه‌ی.
2. هانی که‌سه‌که‌ بدات ناخی خۆی ده‌رببڕێت و باس له‌ کێشه‌کانی بکات.
3. زۆر به‌کراوه‌یی له‌گه‌ڵیدا قسه‌ بکات له‌سه‌ر ئه‌و بیرۆکانه‌ی هه‌یه‌تی ده‌رباره‌ی هه‌وڵی خۆکوشتن.
4. سه‌رزه‌نشت نه‌کرێت له‌سه‌ر بیرۆکه‌ی خۆکوشتنه‌ی که‌ هه‌یه‌تی.
5. کۆمه‌ڵێک ئامۆژگاری یه‌ک له‌ دوایه‌کی نه‌داتێ‌ و بێزاربکرێت له‌ گوێگرتن، به‌ڵکو هاوسۆزی بۆ نیشانبدرێت تاکو خوێندکاره‌که‌ هه‌ست بکات که‌سێک هه‌یه‌ لێی تێده‌گات.
6. پێویسته‌ به‌هۆی هه‌ندێک قسه‌ یان هێما گومان له‌ نه‌خۆشه‌که‌ بکرێت که‌ له‌ دواتردا له‌وانه‌یه‌ هه‌وڵی خۆکوشتن بدات، بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر له‌ دانیشتنێکدا بڵێت " خواحافیز ئیتر ناتان بینمه‌وه‌ ، وه‌سێت بکات بۆ دوای خۆی "
7. له‌ڕێگه‌ی ئه‌نجامدانی دانیشتنه‌کان چاره‌سه‌ر بدۆزرێته‌وه‌ بۆ ئه‌و کێشه‌و پاڵنه‌رانه‌ی وایکردووه‌ ئه‌و که‌سه‌ بیر له‌ خۆکوشتن بکاته‌وه‌.
8. ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌ی ده‌یکات گوایه‌ هه‌وڵی خۆکوشتن ده‌دات، پێویسته‌ له‌لایه‌ن چوارده‌وره‌که‌ی و تیمی چاره‌سه‌رکردن به‌ گرنگ وه‌ربگیرێت و پشتگوێ نه‌خرێت.
9. ره‌وانه‌کردنی که‌سه‌که‌ بۆ لای پزیشکی تایبه‌تمه‌ندی ده‌روونی به‌مه‌به‌ستی دیاریکردنی چاره‌سه‌ری پێویست، له‌وانه‌یه‌ به‌م شێوازه‌ی لای خواره‌وه‌ بێت: 
o ده‌ستنیشانکردنی ده‌رمان بۆ چاره‌سه‌رکردنی ئه‌و حاڵه‌ته‌ی هه‌یه‌تی وه‌ک خه‌مۆکی، دڵه‌راوکێ‌، ... به‌ڵام پێویسته‌ ده‌رمانه‌کان نه‌درێته‌ ده‌ست نه‌خۆشه‌که‌ خۆی، به‌ڵکو که‌س و کاری ئاگادار بکرێن خۆیان سه‌رپه‌رشتی وه‌رگرتنی ده‌رمانه‌کانی بکه‌ن وبیده‌نێ‌ .
o خه‌واندنی له‌ نه‌خۆشخانه‌ ئه‌گه‌ر پێویست بوو به‌ مه‌به‌ستی چاره‌سه‌رکردن و له‌ نزیکه‌وه‌ ئاگاداربوون له‌ حاڵه‌ته‌که‌ی.
10. هه‌وڵبدرێت که‌سه‌که‌ بگه‌ڕێندرێته‌وه‌ سه‌ر چالاکی رۆژانه‌ی ئاسایی خۆی.
11. له‌ پرۆسه‌ی چاره‌سه‌رکردندا سود وه‌ربگیرێت له‌و هاورێ‌ نزیکانه‌ی خوێندکاره‌که‌ دیاری ده‌کات.
12. زانیاری بدرێت به‌ ئه‌ندامانی خێزانه‌که‌ی ده‌رباره‌ی مه‌ترسی ئه‌و حاڵه‌ته‌ی خوێندکاره‌که‌ هه‌یه‌تی، به‌ڵام پێویسته‌ نهێنییه‌کانی نه‌خۆش بپارێزرێت و ڕه‌زامه‌ندی نه‌خۆش وه‌ربگیرێت بۆ درکاندنی زانیارییه‌کان. 
13. دانیشتن له‌گه‌ڵ نه‌خۆشه‌که‌دا به‌ شێوه‌ی خشته‌یه‌کی دیاریکراو ئه‌نجام بدرێت تاکو به‌ته‌واوی حاڵه‌ته‌که‌ی چاره‌سه‌ر ده‌بێت، به‌تایبه‌ت له‌سه‌ره‌تادا ماوه‌که‌ی له‌ هه‌فته‌یه‌ک تێپه‌ڕنه‌کات.
14. پێویسته‌ هاوکارییه‌کی باش هه‌بێت له‌نێوان توێژه‌ر و پزیشکی ده‌روونی و که‌سوکاری خوێندکاره‌که‌دا بۆ ئه‌وه‌ی به‌ هاوکاری یه‌کتر کاره‌کان به‌ڕێوه‌به‌رن. 


2. ئه‌رکی توێژه‌ران پاش ئه‌م سیمیناره‌:


1. بابه‌ته‌که‌ گرنگه‌ و کێشه‌یه‌کی گه‌وره‌ی ئێستای کوردستانه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بکرێت ئه‌م بابه‌ته‌ بکرێته‌ سیمینارێک بۆ سه‌رجه‌م مامۆستا و که‌سانی کارگێڕی قوتابخانه‌که‌ت، به‌م شێوازه‌:
• به‌رچاوڕون بکرێن ده‌رباره‌ی بابه‌ته‌که‌ و چونێتی سود وه‌رگرتن له‌ زانیاریه‌کان له‌کاتی مامه‌ڵه‌کردنیان له‌گه‌ڵ قوتابی و خوێندکاراندا
• کارکردن بۆ چاره‌سه‌ر و رێگرتن له‌ خۆکوشتن ته‌نها رۆڵی توێژه‌ر نییه‌، مامۆستا و ته‌نانه‌ت کارگێریه‌کانیش ده‌بێت رۆڵی خۆیان وه‌ربگرن و ئه‌ندامێکی ئه‌و تیمه‌ بن به‌تایبه‌ت مامۆستایان.
• له‌به‌رئه‌وه‌ی مامۆستایان کاتێکی زۆری رۆژه‌که‌ له‌گه‌ڵ قوتابیاندان، ده‌توانن له‌ناسینه‌وه‌ی حاڵه‌ته‌کاندا پێش خۆکوشتن رۆڵێکی گه‌وره‌یان هه‌بێت به‌ ئاگادارکردنه‌وه‌ی توێژه‌ری قوتابخانه‌که‌ی له‌هه‌ر گۆڕانکاریه‌کی هه‌ستپێکراوی گرنگ له‌سه‌ر قوتابیه‌که‌ی وه‌کو: دابه‌زینی ئاستی خوێندن، به‌کارهێنانی ئه‌لکهول و مادده‌کانی تر، ده‌رکه‌وتنی سیمای خه‌مۆکی له‌سه‌ر ده‌موچاو، ....


2. ئه‌نجامدانی کۆبونه‌وه‌ی دایکان باوکان به‌م شێوازه‌ی خواره‌وه‌:
• پێویسته‌ دایک یان باوکی هه‌ر خوێندکارێک به‌تایبه‌ت دایک به‌شداربێت له‌و کۆبونه‌وه‌یه‌دا 
• ئه‌گه‌ر ژماره‌یان زۆر بوو به‌ چه‌ند جارێک کۆبونه‌وه‌که‌ بکرێت.
• به‌وردی باسی هێما و په‌یامه‌کانی خۆکوشتنیان بۆ بکرێت که‌ له‌سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌یان پێکراوه‌، به‌ مه‌به‌ستنی ناسینه‌وه‌ی ئه‌و که‌سه‌ له‌ ناو خێزانه‌که‌ی خۆی ئه‌گه‌ر له‌ مه‌ترسیدا بێت.
• تێنه‌گه‌یشتن له‌ نێوان منداڵ و دایک و باوکدا به‌تایبه‌ت له‌ قۆناغی هه‌رزه‌کاری
• ئه‌و ئاماژه‌یه‌ بدرێته‌ دایکان و باوکان که‌ ئه‌وانیش ئۆباڵی خۆکوشتنه‌که‌یان ده‌که‌وێته‌ سه‌ر، چونکه‌ زۆرجار له‌ ماڵه‌وه‌ ئه‌وان ده‌بنه‌ هۆکار و پاڵپێوه‌نه‌ری خۆکوشتن به‌هۆی شێوازی مامه‌ڵه‌ کردنه‌که‌یان.


3. ئه‌نجامدانی سیمینار بۆ خوێندکاره‌کان به‌م شێوازه‌ی خواره‌وه‌:
• پۆل پۆل سیمیناره‌که‌یان بۆ ئه‌نجام بدرێت پاش ئاماده‌کردنی بابه‌ته‌که‌، به‌شێوه‌یه‌ک گونجاوبێت له‌گه‌ڵ تێگه‌یشتنی خوێندکاراندا
• باسکردنی چه‌ند کێشه‌یه‌ک که‌ له‌و قۆناغه‌ی ته‌مه‌ندا روبه‌روی خوێندکار ده‌بنه‌وه‌ وه‌کو ته‌نگژه‌کانی قۆناغی هه‌رزه‌کاری، دڵته‌نگی و خه‌مۆکی، گرفتی ده‌رنه‌چوون، گرفت له‌ په‌یوه‌ندی سۆزداری،.. که‌ نابێت ببنه‌ هۆکاری خۆکوشتن 
• هه‌بوونی کێشه‌ی خێزانی وه‌کو بونی ئاژاوه‌ له‌ناو خێزان، جیابونه‌وه‌، هه‌ژاری،... کاریگه‌رییان له‌سه‌ر بیری خۆکوشتن
• تێنه‌گه‌یشتن له‌ نێوان منداڵ و دایک و باوکدا به‌تایبه‌ت له‌ قۆناغی هه‌رزه‌کاری و کاریگه‌ری وه‌کو پاڵنه‌رێک بۆ خۆکوشتن
• له‌ده‌ستدانی دایک یان باوک یان ئه‌ندامێکی خێزان نابێت ببێته‌ هۆی له‌ده‌ستچونی که‌سێکی تر به‌دوایدا
• خوێندکاران ده‌توانن رۆڵێکی گه‌وره‌ ببینن له‌ ناسینه‌وه‌ و رێگرتن له‌ خۆکوشتنی یه‌کێک له‌ هاورێکانیان له‌ رێگه‌ی ئاگادارکردنه‌وه‌ی توێژه‌ری قوتابخانه‌که‌یان ده‌رباره‌ی هه‌رگۆڕانکاریه‌کی گرنگی هه‌ستپێکراو له‌سه‌ر خوێندکارێکی هاوڕێیان.
• زه‌مینه‌ خۆشکردن و دروستکردنی پێشبینی بۆ خوێندکاران له‌ڕێگه‌ی گرتنی سیمینارێک بۆ سه‌رجه‌م خوێندکاران له‌لایه‌ن توێژه‌ر له‌پێش ئاشکراکردنی نمره‌ی کۆتایی ساڵ و پێش ئاشکراکردنی داخڵ بوون یان داخڵ نه‌بوونی خوێندکاران بۆ تاقیکردنه‌وه‌ی وزاری .
ئه‌گه‌ر له‌پۆلێکدا خوێندکارێک خۆی کوشت :
1- توێژه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌و پۆله‌دا به‌ته‌نها کۆببێته‌وه‌ گفتوگۆیه‌کی به‌کۆمه‌ڵ دروست بکات که‌هه‌ر خوێندکارێک بواری به‌شداریکردنی هه‌بێت به‌ده‌ربڕینی هه‌سته‌کانی ده‌رباره‌ی ئه‌و هاوڕێیه‌یان که‌له‌ده‌ستیان چووه‌.
2- هه‌ڵسه‌نگاندن و چاودێری وردی هاوڕی نزیکه‌کانی به‌مه‌به‌ستی زانینی هه‌بوونی مه‌ترسی هه‌وڵی خۆکوشتن تیایاندا .
3- ئه‌نجامدانی دانیشتنی تاکی له‌گه‌ڵ ئه‌و هاوڕێ‌ نزیکانه‌ی،به‌مه‌به‌ستی تێگه‌یشتنی زیاتر له‌حاڵه‌ته‌که‌یان.




سه‌رچاوه‌کان :


1. Psychiatric Secret / Jamwes L. Jacobson ، Alan. Jacobson / 1996
2. 1- Kaplan and Sadocks ، Synopsis of Psychiatry - 2003
3. NMS Psychiatry 3rd Edition - 1996
4. Manual of Psychiatric Emergencies / Steven e. Hyman ، George E. Tesar – Third Edition
5. Heartland Alliance Mental Health Promotion Training Curriculum Module – III 2005.
6. Psychiatry mental health nursing 2nd edition 2000
7. Internet.


8. گۆڤاری سایکۆلۆژیا ژماره‌ ( 5 ) ساڵی 2006 
9. گۆڤاری سایک ژماره‌ ( 3 ) ساڵی 2006
10. گۆڤاری زانستی سه‌رده‌م ژماره‌ ( 24 ) ساڵی 2005


ئاماده‌کردنی 
ڕێکخراوی هارتلاند ئه‌لایه‌نس بۆ پێداویستی مرۆیی و مافی مرۆڤ