داهێنان لە پرۆسەى پەروەردەکردن و هۆکارو ئەنجامەکانى

دلێرمحمودڕه‌زا
سه‌رپه‌رشتیاری پسپۆڕی
ب.پ.هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هید
به‌شی دووه‌م وکۆتایی

 قۆناغەکانى داهێنان  ( پرۆسەى داهێنان  Creative Process  )
 پرۆسەى داهێنان و قۆناغەکانى جێگاى دیدو بۆچونى جیاواز ى زانایانى دەروناس و پەروەردەکاران و ڕیگاکانى وانەووتنەوە ، کــــە Wallas  & Marksberry دەلێن پرۆسەى داهێنان بریتە لە چەند قۆناغێکى جیاوازە کەلە نێوى دا  بیرۆکەى نۆى داهێنەر پەیدادەبێت . وە بە چوار قۆناغ دا تێپەڕ دەبێت :


1. قۆناغى ئامادەکردن  Preparation   : 
لەم قۆناغەدا کێشەکە دیارى دەکرێت و پشکنینى هەمەلایەنە بۆ بکرێ  ، زانیارییەکانى لەبارەوە کۆدەکرێتەوە کە پەیوەندى هەیە لە نێوانیان بە شێوەى جیاواز کێشەکە دیارى دەکرێت ، وە تویژینەوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە ئەو خویندکارانەى کاتێکى زیاتر تایبەت دەکەن بۆ شى کردنەوەى کێشەکە و تێگەیشتن لە ڕەگەزەکانى پیش دەست کردن بە چارەسەرکردنى  ئەوانە زیاتر داهێنەرن لەوانە کە بە خێرایی کێشەکە چارەسەردەکەن . 
2. قۆناغى گرتنەخۆ     ( Incubation): 
قۆناغى ڕێکردنە کە ژیرى ئازاد دەبێت لە زۆر ئەو  بیرۆکەکانەى
 کە پەیوەندى نیە بە کێشەکەوە ، وە هەروەها تێگەیشتنێکى 
ژیرى یە ( هەستکراو – هەستنەکراو ) وە هەڵمژینى هەموو 
ئەو زانیارى و ئەزموونە وەرگیراوانەیە کە گونجاوە و پەیوەستە 
بە کێشەکەوە وە هەروەها بە جیادەکرێتەوە کە خویندکار داهێنەر
هەموو توانایەکى دەخاتە گەڕ لە پێناوى چارەسەرکردنى کێشەکە . 
وەگرنگى ئەم قۆناغە بۆ ئەوە دەگەرێتەوە بوار دەدات بە ژیرى بۆ ڕزگاربوون لەو بیرۆکە هەڵانەى کە بێتە ڕگر یان پەکخستنى بەشە گرنگەکان .
3. قۆناغى هەڵاتن  ( بۆهاتن  IIIumination   )  :
دەپەڕینى بڵیسەى داهێنان  ( Creative  Flash)  واتە ئەو ساتەى کە بیرۆکەى نۆى تێدا پەیدا دەبێت کە رۆلى دەبێت لە چارەسەرکردنى کێشەدا ، بۆیە بە قۆناغى کارکردنى وورد و یەکلاکەرەوە ژیرى یە لە پرۆسەى داهێنان دا .


4. قۆناغى بەدى هێنان ( پێداچونەوە Verification ) : 
لەم قۆناغەدا پێویستە لەسەر خویندکارى داهێنەر کە بیرۆکە داهێنارەکەى تاقى بکاتەوە وە چاو بخشێنیتەوە بەوى ئایا بیرۆکەکەى تەواوە و باشە یان پیویستى دەسکارى و پڕکردنەوەى کەلێنەکان . بە واتایەکى تر قۆناغى تاقى کردنەوەیە بۆ بیرۆکە داهێنەرە نۆى یەکە . وە ( ڕلالوسى ) قۆناغەکانى پرۆسەى داهێنان بە پێنج قۆناغ دادەنێت :
1- قۆناغى هەست کردن بە کێشەکە .
2- قۆناغى دیارى کردنى کێشەکە .
3- قۆناغى گریمانەکان .
4- قۆناغى پەیدابوونى بۆ بەرهەمینانى  ڕە سەن .
5- قۆناغى هەلسەنگاندنى ئەنجامى داهێنەرانە .


      خەسڵەتەکانى داهێنەر : 
            داهێنەران چەند خەسڵەتێکى کەسێتى و ژیرى و دەروونى جۆراجۆریان هەیە  ، بەڵام روواڵەتى هاوبەش لە نێوانیان وە 
            بوئاستى ناچون یەک کە تواناى داهێنەرانەیان هەیە ، وە لەو خەسڵەتانە :
1- ئارەزووى گەڕان و پرسیارکردن و  وەرەیەکى بەردەوام دەست پێشخەر لە چارەسەرکردنى کێشەکان دا .
2- خواستى لە دەرخستن و دۆزینەوە ،  ئەرکەزانستى و وەرزشى و ویژەیی و تەکنیکى گرانەکانى پێ باشترە . 
3- کارامەیی و فراوانى ئەندێشە ، خێرایی بەڵگەنەویست و فرەیی بیرۆکەو وەڵامەکان بە بەراوورد لەگەڵ هاوشانەکانى .
4- دەرخستنى گیانى گەڕان و شوێن پێکەوتن لە بۆچون و بیرۆکەکانیاندا ز
5- تواناى لەسەر خستنەڕووى بیرۆکەکانى بە شێوەیەکى داهێنەر ، خاوەنى خەیالێکى  فراوان و توانایەکى بەرز لە وێناکردنى ئەندێشە و خاوەنى ئاستێکى ژیرى بەرز لە شى کردنەوە و پێکهێنانى بیرۆکەو و بابەت . 
6- خۆ تەرخان کردن بۆ کارى ڕاست وە بە خواستى خۆیی بۆ ماوەیەىک درێژ ، ئارەزویان هەیە کە پێشەنگ بن لە چالاکیە پێشەنگەیەگاندا ، وە باوەڕیان بەخۆیە . 
7- خاوەنى زانیاری فراوان و قوڵن لە بوارى وێژەیی و زانستى و زمانەوانى و تەکنیکى  جۆربەجۆر ، وە زۆر دەخویننەوە .
8- فێرخوازى داهێنەر پرسیارى داهینەرانەدەکات ( کۆتایی کراوە ) لە ئاستە بەرزەکانى ژیرى .
9- سەربەخۆیی لە بیرو کارکردن ، زۆربەیان ئارەزوویان دورە پەرێژیە .
10- دابەزینى ڕوالەتە شەڕەنگیزیەکان  ، زیاتر سەربەخۆن لە بڕیاردا ، زۆر دژى رکۆمەڵەى ِکابەرەیانن ئەگەر هەستیان کرد کە خۆیان لەسەر ڕاستین ، بەجەرگ و ئازادن ، وە کۆنترۆلى خۆیان دەکەن . 
داهێنان و زیرەکى  :
   جیاوازى لە بۆچونى زانایان پەروەردەو دەرو 
ناسى هەیە لە پەیوەندى نێوان زیرەکى بە داهێنانەوە ، 
لە ئەدەبیاتى داهێنان دوو بۆچوون هەیە : 
یەکەم : داهێنان لە بوارى جیاوازدایە ، ڕوویەکە لە ڕووەکانى 
زیرەکى گشتى تاکە ، وە داهێنان پرۆسەى ژیرى یە دەبەسرێتەوە  بە 
  زیرەکى یەوە  ، بۆیە وا بڕیاردەدەن کە ئەگەر یەکێک زیرەک نەبێت ناتوانى 
داهێنەر بێت ، بۆیە هیچ توانایەکى تایبەت نیە بۆ داهێنان
دووەم : داهێنان زیرەکى نیە ، هەردووکیان دوو جۆرى جیاوازى جۆرەکانى چالاکى ژیرى مرۆڤــەوەیە ، لەوانەیە خویندکارێک داهێنەر بێت ، بەڵام توانایەکى بەرزى زیرەکى نەبێت ، وە بەپیًچەوانەوە دەبێت . زیرەکى و داهێنان دوو تواناى جیاوازن  ، بۆیە توانا هەیە بۆ جیاکردنەوەیان هەردوکیان . وە بەتاقى کردنەوەى زیرەکى بپیورێت کە بیرکردنەوەیەکى نزیکى یە کە پێویستە کە وەڵامەکان
ڕاست و دیارى کراوبێت . بەڵام بیرکردنەوەى داهینەرانە بیرکردنەوەیەکى دوورخەرەوە بەیەکدا چووە  چەند چارە سەرێک  گونجاو 
 جۆراوجۆر پێش کەش بکات .
 لیًکۆلینەوەکانى تەیلەر Taylar  ماکینون  Mackinnon جەخت لەوەدەکەنەوە کە پێوەر و تاقى کردنەوەکانى زیرەکى سەرکەوتو نەبوو لە جیاکردنەوەى خویندکارە داهێنەرەکان ، ئەمەش دەگەڕیتەوە بۆ ئەوەى کە تاقى کردنەوەکان بە پلەیەکى بەرز کارەکانى زیرەکى دەگرێتەخۆ کە پێویستى بە بیر هاتنەوە و بیرکردنەوەى نزیک لەیەک ، گرنگى دەدات بە یەک  وەلامى ڕاست ، بە شێوەکى کەم شتێک لە بیرکرنەوەى دورلەیەک و بەیەکداچوو دەپیوێت ، ئەمەش بە ئاراستە جیادەبێتەوە کە چەند چارە سەرێکى گونجاو جۆربەجۆرە .
لەگەڵ ئەوەش دا زۆر گرنگ نیە کە زیرەکى و داهێنان پەیوەندییەکى توند بیان بەستێت بەیەکەوە . پوختەى تویژینەوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە زانا داهێنەرەکان خاوەنى  ئاستێکى بەرزى زیرەکین .
      توێژینەوە  نۆى کان جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە خویندکارى داهێنەر پێویستى بە ( 120) پلە لە زیرەکى هەیە وەک کەمترین ئاست زیرەکى لەو ئاستە نزمتر داهێنەر نەبووە ، وەزۆربەى لیکۆلینەوەکان ڕوونیان کردوەتەوە کە هیچ جیاوازیەک نیە لە نێوان نێر و مێ دا بۆ داهێنان و زیرەکى .


  داهێنان و بەدەستهێنان :
 زۆر لە لێکۆلینەوە  ئاماژە بەوە دەکەن کە پەیوەندى یەکى لاواز هەیە لە نێوان داهێنان و بەدەستهێنانى خویندن ، ئەمەش ماناى ئەوەیە کە ئاستێکى بەرز لە خویندن مەرجێکى بنچینەیی نیە بۆ بەدیهێنانى  داهێنان ، وە ئەمەش ڕاستى ووتەکەى تورانس  ...
((فێربوونى زانیارییەکان و گەڕانەوەى بە مەرجى تەواونیە بۆ داهێنان )).
وە ئەمەش ئەوەمان بۆ شى دەکاتەوە ( بۆچى زۆر لە زانا داهێنەرەکان نەیان توانى وە بگەنە شوێنى شیاوى خۆیان لە خویندنگەکانیان دا ، وەلەم بەبارەیەوە ووتەیەکى ئەنشتایین کە دەلێت (( من مێشکم پڕناکەم بە ڕاستیەکان لەبەر ئەوەى ئە توانم بیدۆزمە بە ئاسانى لە یەکێک لە سەرچاوەکان دا )) ، لەبەر ئەوە مامۆستا پاداشتى زۆرى خویندکارە داهێنەرەکانى نەکردوە .ئەنجامى لێکۆلینەوەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە زۆربەى خویندکارە داهێنەرەکان پلەى ناوەند و لااوازیان بەدەست هێناوە لەکاتى خویندن .
وەئەمەش دەگەڕیتەوە بۆ یەکێک لەم دوو هۆیە : 
1. لەوانەیە خویندنگەکان لە قۆناغەکانى فێرکردن جۆراجۆ نەیان تواناى وەکە داهێنەرەکان وتوانا داهێنەرەکانینان  جیابکەنەوە .
2. یان نەیان توانى وە پاداشتى ئەو داهێنەرانەبکەن و پێویستی و توانا و بیرکردنەوە داهێنەرەکانینان تێر بکەن .


      داهێنان و مامۆستا :
 زۆربەى زۆرى پەروەردەکاران واى دەبینن کە فیربوونى داهێنەرانە لە بارودۆخى پۆل یان ژینگەیەکى فێرکردن نابێت ئەگەر وانەووتنەوەى داهێنەرانەى تێدا نەبێت . چۆن دەبێت مامۆستا مامۆستایەکى داهێنەر بێت  ؟ وەتا چ پلەیەک دەتوانین وانەووتنەوەى داهێنەرانە بهینینە ناو خویندنگەکەمانەوە بە قۆناغە جۆربەجۆرەکانەوە .
رۆمى   Romey  بە چەند ووشەیەک پێناسەى دەکات ( توانایە لەسەر کۆکردنەوەى بیرۆکەو شتەکان و شێوازەکان لە شێوازیکى تەکنیکى نۆى  ، ئەگەر مامۆستا شیوازێک یان تەکنیکێکى نۆى  بەکارهێنا بوەهۆى تەقاندنەوەى توانا داهێنەرەکانى خویندکاران . ئەو مامۆستایە داهێنەرە ، بۆیە وا دەڕوانرێتە مامۆستا کە کلیلى بنچینەییە لە فێرکردنى داهێنان و پەروەردەکردن .
    پسپۆرانى داهێنان وا دەبینن ئەگەر مامۆستا خاوەنى  کەمترین هاوکۆلکەى داهێنان  Creativity Quotientنەبێت  . بەپێ ووتەى  ( رۆمى ) کە ئەمەش ڕەنگ دەداتەوە بە خراپ لەسەر خویندکار وە داهێنەران بە شێوەیەکى تایبەت . بۆ ئەوەى کە هاوکۆلکەى داهێنان مامۆستا دیارى بکەین ، پیویستە سەرەتا ئاستى داهێنانى لەم چالاکیەکانى وانەوووتنەوە دیارى بکرێت :
     
            یەکەم : داهێنان لە زنجیرەى و ڕیکخستنى بابەتەکانى خویندن 
ئاسانترین ڕیگەى وانەووتنەوە پەیڕەوى مامۆستا بە ووتنەوەى بابەتەکان وەک ئەوەى لە پەرتوکى بابەت دا رێکخراوە ، یان بەپێ ى پلانى پرۆگرامى خویندنگە . زنجیرەیی بابەتەکان و چالاکیەکانى وانەووتنەوە بە ڕەچاوکردنى دیارى کراوە رۆلێکى گرنگى هەیە لە داهێنانى مامۆستا . بۆ نموونەى : ڕوودانى زەمینە لەرزەیەک لە ناوچەکەدا ،یان چالاک بوونى گرکانێک ، یان نقوم بوونى کەشتیە ، هەر شتێکى تر مامۆستاى داهێنەر دەتوانى سود لە لەو ڕووداوانە وەربگرێ لە دووبارە ڕیکخستنەوەى هەندێ لە بابەتەکان بە نەرمێتى داهێنەرانە بەم شێوەیە وانەکە لە ڕۆتنى ئاسایی دەردەچێت و ئازاد دەبێت لە چوارچێوەى پەرتوک بابەت . کە هەرمامۆستایەک دەتوانى ئەم هەنگاوە بنێ بە بێ ڕەچاوکردنى پسپۆرى ئەکادیمى مامۆستا .


            دووەم : داهێنان لە وورژاندنى کێشەدا ..
پێویستە بابەتەکان لە شێوەى کێشە یان مەتەڵ بخرێتەڕوو ، یان پرسیار پیویستى بەوەڵام بێت ، هەموو کۆمەلەیک یان خویندکارێک کێشەکە بەشێوەیەک دەبینێ ، لەسەر مامۆستایە کە کێشەکان بە ڕیگەى داهێنەرانە بە پلەى ناچون یەک بە شێوەیەک هانى خویندکار بدات بێتە هۆى هۆى تەقاندنەوە توانا داهێنەرانەى ، نموونە لەسەر ئەو کێشانەى کەمامۆستا دەتوانێ بووروژێنى لە 
وێنەى پرسیارى داهێنەرانە :
1- چۆن ئاو دەگوازرێتەوە لە خاکەوە بۆ لوتکەى ڕووەک بە پێچەوانەى هێزى ڕاکێشانى زەوى ؟
2- بۆ خوا مرۆڤــى دروست کردوە دوو جاوى پێداوە ؟ 
3- چى ڕوودەدات ئەگەى زەوى بەدەورى خۆى دا بخولێتەوە بە 24 جار ئەوەندەى خولانەوەى ئێستاى ؟
4- چۆن دەتوانین سود وەربگرین لە شوشانەى کە فڕدەدرێت .
5- کورتیلە چیرۆکیک بنوسە لە (5) وشە زیاتر نەبێت .
6- بە وێنە پەیوەندى نێوان پیشیلەوە و مشک دەربڕە ؟
7- چۆن دەتوانى ڕوبەرى بازنە بپێوى بە بێ بەکارهێنانى هیچ یاسایەک تەنئەندازە ؟
8- چى چاوەڕوان دەکەیت ئەگەر هێزى کێش کردنى نەمێنێت ؟ 
9- بۆچى ئاو جیاوازى کات هەیە لەسەڕووى زەوى .
10 - هەندێ لە گیانەوەران دەچنە دەورەى مت بوونەوە ؟


سێ یەم : داهێنان لە پلان دانانى وانەدا : 
   پلانى وانە رابەرو رێنمایکەرى کارى مامۆستایە لە پۆل دا ، کە یاسانیە کە دەبێت جێ بەجێ بکرێت بە وشە بە وشە ، نەرمى پێوەدیارە و ئامادەییە بۆ هەموارکردن و گەشەپێدانى و چاکسازى لەبەر ڕۆشنایی گۆڕانکارى نۆى یەکان . وە ئەمەش ماناى ئەوەیە کە پەیڕەوى پلانێکى وانەووتنە وە بکات بۆ چەند وانەیەک ، واتە دوور کەوتنەوە لە ئاڕاستە داهێنەرەکان لە وانەووتنەوەدا . واتە وانەووتنەوەى داهێنەرانە پێویستى بە چەند پلانێک هەیە بۆ وانەیەک بە شێوەیەک بگونجێ لەگەڵ پێویستی و ئامادەکارییەکانى خویندکارە ئاسایی و داهێنەرەکان .
       ئایا مامۆستا تا چەند پابەندى پلان دانن   ، تا چەند بە کاردەهێنن لەکاتى وانەووتنەوە دا  ، ئایا دەرناچن لە پلانەکە 
      ئایا مامۆستا داهێنەرانە چالاکیەکان ئەنجام دەدات  ، تاچەند مامۆستا داهێنەرانە هەڵسەنگاندن ئەنجام دەدات ...


    چوارەم : داهێنان لە ڕەفتارى وانەوەووتنەوە لە ناو پۆل دا : 
مامۆستاى داهێنەر دەتوانێ قەرەبوى هەر کەم وکڕى و کەمتەرخەمیەک کە لە وانەیە ڕووبدات لە چالاکیەکانى وانەووتنەوە و پێداویستەکان ، ڕەفتارى وانەووتنەوە لە ناوپۆل دا پێویستى بە داهێنان  هەیە لە بەڕیوەبردنى پۆل ، وە نەرمێتى و هەستیارى بۆ جۆرەکانى فێرکردنى خویندکارو کۆمەڵەکان . نەرمێتى واتە گواستنەوە مامۆستا لە رۆڵى بێژەرى زانیارى بۆ رۆڵى گۆیگرى گفتگۆ ى ئاراستەکراو بۆ چالاکیەکان فێربوون هاوڕى لەگەل دا گەڕان و دەرخستنى  زانیارى یەکان ڕوودەدات  ، کە هاندەرى پرسیارو و چالاکیەکانە بە هۆى وەڵامە جۆربەجۆرەکانەوە .
   تا چەند مامۆستا ڕەفتارى وانەووتنەوە بە داهێنان دەزانێت ،  تاچەند نەرمە لە بەڕیوەبردنى پۆل ، تاچەند ڕەقە لە بەڕیوەبردنى پۆل ، پەیوەندیتان چۆنە لەگەڵ خویندکارەکانەوە . 


   پێنجەم : داهێنان لە چالاکیەکانى تاقیگەدا :
     تاقیگەو ئەو چالاکیانەى کە لەگەلیدا دەکرێت زۆرگرنگە لە وانەووتنەوەى داهێنان و وانەووتنەوەى زانستەکان بە تایبەتى  پێویستە وانەووتنەوەى داهێنان چالاکى تاقیگە لە خۆ بگرێت لەگەڵ ئەنجام دانى گریمانەکان و خستنەڕووى پرسیارو گەڕان و تاقى کردنەوە ، کە پێویستە ئەو چالاکیانە بخرێتە ڕوو لە شێوەى بیرۆکە و شێوازى داهێنەرانە . 
بەهرەى داهێنەرانە گەشەدەکات لە لاى فێرخواز ئەگەر بوار بدرێت کە کاربکات و خۆى بەگەڕیت ، تێبینیەکان تۆمار بکات ، پێوانەبکات  ،پۆلین بکات ، پێشبینی بکات ، گریمان دابنێ ، تاقى کردنەوە دابنێ جێ بەجێ بکات ، زانیارى دەست کەوێت  بەم شێوەیە بیرکردنەوەى داهێنەرانە لە لاى خوێندکار گەشەدەکات هەڵدەسێ بە ڕۆلى پشکنەر . 
 ئایا تا چەند مامۆستاى زانست چالاکیەکانى  تاقیگە دەخاتە ڕوو بەڕیگەى نائاسایی ، چالاکى وتاقى کردنەوەکان پرۆسەکانى زانست جى بە جێ دەکات ، بە واتایەکى تاقى کردنەوەکان بابەتە تیوریەکان بەرجەستەدەکات . 


  شەشەم  : داهێنان و ستراتیجیەتى پرسیار : 
بۆ ئەوەى مامۆستا پرسیارى داهێنەر بخاتە ڕوو ، پرسیارەکان پیویستى بە داڕشتنى گریمانەکان و گەڕان و تاقى کردنەوە هەیە  پێویستە پرسیارى هەمەجۆر بکات بە پێ ئاساتى ژیرى خوێندکارە جیاوازەکان ، هەموو خویندکاران بەیەک شێوە بیریان ناوورژێنرێ   و توانا داهێنەریان  ناجوڵنرێت  بەیەک شێوە و یەک  ئاست لە پرسیار  ، پیۆیست بەوە دەکات تۆماریک هەیە کە تێدا ڕوون بکرێتەوە قۆناغەکانى گەشەى بیرکردنەوەى هەر خویندکارێک کە ڕوودەدات . 
  ئایا دەتوانى ئەو ئاستە ژیریانە دیارى بکەیت کە بەهۆى پرسیارەکانتەوە خویندکارەکانت بدوێنى . جۆرى ئەو پرسیارانە کامەیە کە ئاراستەیان دەکەیت لە ویستگەکانى وانەووتنەوە جیاوازدا .تا چ ئاستێک چاودێرى ئەوە دەکەیت کە پرسیارەکانت لەگەڵ ئاستەکانى ژیرى و داهێنانى خویندکارەکان بگونجێ .


   حەوتەم  : داهێنان لە هەڵسەنگاندا .....
  ئامانجى هەڵسەنگاندنى داهێنەرانە  بەراوردکردنى  ئەنجام دانى خویندکاران بۆ ئامانجە داهێنەرانەى کە مامۆستا هەوڵ دەدات بۆ بەدیهێنانى لەلایەن خوێندکارەوە ، وە بۆ ئەوەى هەڵسەنگاندن گشتگر بێت پیویستە فیربوونى خویندکار لەهەموو لایەکەوە بێت ، هەلسەنگاندنى ئاستى دەست کەوتنى  شارەزایی و پرۆسەکانى زانست و لێزانینەکانى بیرکردنەوەى داهێنەرانە بگرێتەوە . وە بەکارهێنانى شێوازى زانستى چارەسەرى کێشە ، وە ئاستى دەست کەوتنى  ئارەزوو و بۆچوونە داهێنەرانە ئەرێنیەکان .


   هەشتەم : نرخ دانى کۆتایی داهێنانى مامۆستا :
   دەتوانرێ نرخى داهێنانى مامۆستا بزانین  ( بەپێ ئەو -7- پێوەرەى سەروە)  لە ڕوانگەى داهێنانى خوێندکارەوە ، خویندکارى داهێنەر بەشێوەیەکى گشتى پلەى داهێنانى مامۆستاکەیان تیدا ڕەنگ دەداتەوە .
 مامۆستاى داهێنەر بەوە دەردەکەوێت : کە تەنها خۆى بە تاکە سەرچاوەى زانیارى نازانێت ، ڕیز لە خویندکارە داهێنەرەکان دەگرێت .
بۆچونى ئەرێنى باشى هەیە بەرامبەر بە داهێنان و داهێنەران ، بوار دەدات بە خویندکارەکانى کە ئازاد بن لە کارو بیرکردنەوە و دەستنیشان کردنى چالاکیەکانى فێربوون  ، لە تواناى دایە ژینگەیەکى فێربونى  داهێنەرانە دەستەبەر بکات ، هانى بیرۆکەى نامۆ  نۆى و دەستپێشخەریەکانى خویندکاران بۆ زامن کردنى ژینگەى داهێنەرانەى ناو خویندنگە ، وە گەشەپێدانى داهێنان و تەقاندنەوە ى  تواناى داهێنەرانە ، پێویستە لەسەر بەڕیوەبەرو یاریدەدەرەکانى یارمەتى مامۆستایان بدەن بۆ پیادەکردنى   فێرکردنى داهێنەرانە
و دابینى پێویستیەکانى پیادەکردنى لە ناوپۆلەکان ، مامۆستا کانى هەست بکەن کە نرخى داهێنان دەزانێ  کاتى داهێنەرانە وانە
دەلێنەوە ، وە ئامادەیی هەیە بۆ بیرۆکەى دژ بە بۆچونەکانى ، هێنانەدى کەشێکى مادى و ژیرى و ویژدانى بۆ خویندکارە داهێنەرەکان ، وە هانى کارەکانى ئەو مامۆستایان و خویندکارانە بدات کە بە داهێنەر وە سف دەکرێن ، شانازیان پیوە بکات لەبەردەم لێپرسراوان دامەزراوە پەروەردەییەکان تا چەند دەتوانێ . 


  بەربەستەکانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهیًنەرانە ...
یەکەم : کەمى توێژینەوە ى بوارى داهێنانى زانستى  :
 کەمى یتوێژینەوە پەروەردەییەکان کە دۆزى داهێنان بگرێتەخۆ لە پسپۆرە جۆراجۆرەکان دا ، بە تایبەت لە ڕابوردودا ، رۆڵى هەبووە 
لە پشتگۆى خستنى تواناکانى داهێنانى خویندکاران لە لایەن مامۆستایان و شکست هێنان لەگەڵ کارکردن لەسەرى  ،بەڵام ئەمە گۆڕا لە جیهان دا بەڵام ئەوەند گرنگی پێ نەدراوە لەلایەن ووڵاتانى پێگەیشتوو ، گۆى نەدراوە بە ناوەرۆکى پەروەردەیی و ئەنجامەکانى ،  ئەو تویژینەوانە لەبەر ئەەوى زۆرینەوە خۆیان بەستوەتەوە بە بیرۆکە ئاساییەکان کە ناگونجێ ئیستا  فێرکردنى داهێنان یان گەشەپێدانى بیرکردنەوى داهێنەرانە .
دووەم : وانەووتنەوەى ئاسایی :
 یەکێکەلەو بەربەستانەى کە رێگریکى تەواوە لە گەشەپێدانى تواناى بیرکردنەوەى داهێنەرانەو داهێنان ، کە ئەم شێوە لە 
لەسەرکردایەتى پەروەردەیی بەرَیوەبەرى خویندنگەکان کە لاسایکردنەوەى ئەو شیوازە بڵاوەیە لە ڕیگەکانى وانەووتنەو کە 
بەبێ هەوڵدان و هاندانى مامۆستایان بۆ پیادەکردنى شیوازى نوێ لە ڕیگەکانى وانەووتنەوە ، لەبەر ئەوەى گەشەپێدانى توانا 
داهێنەرەکانى خویندکار بە کارێکى گران دەزانن ، بۆیە هەندێ جار بوونى خویندکار زیرەک دەبێتە سەرچاوەى هەراسان کردنى کارگێرى و مامۆستایان  یان دەبنە هۆى بێزار کردنى مامۆستا بە پرسیارە چاوەڕى نەکراوەکانیان کە لە ئاستێک دابێت نەتوانن 
وەلامى بزانن  ، لەگەڵ پێشنیارە نامۆکانیان بۆ چارەسەرکردنى کێشەکەکان  ، گۆى نەدان پێان بووتە هۆى دواکەوتنى تواناى ئەو 
خویندکارانەوە ، وەهەندێ جار جێهشتنى خویندن ، کەمەش لەکاریگەریانە کە کاردەکاتە سەر تەندروستى ژیرى داهێنان . 
سێ یەم : تەواوکردنى پرۆگرام ساڵانە : 
زۆرى پرۆگرامى ساڵانە دەبێتە بەربەست بۆ گەشەپێدانى تواناکانى داهێنان ، کە هەست دەکەن کە دەبێت ئەو کتێبە تەواوبکەن کە 
دانراوە بۆیان ، مامۆستا داهێنەر دەتوانێ ئەو ئەرکە جێ بەجێ بکات و کە خویندکارەکانى ڕابهێنى لەسەر ئەوەى کە زانیاریی  و 
لێهاتوویەکانیان فێربن لەبیریان نەچێتەوە ، لەگەڵ گەشەپێدانى بەهرەو تواناکانیان .


چوارەم : پرۆگرام وپەرتوکى وانەکان : 
ئەو  توێژینانەى کە لەبارەى هەڵسەنگاندنى پرۆگرام و پەرتوکى وانەکان کراوە  وادانەڕیژراوە کە گەشەبدات بە داهێنان ، بەڵام 
لە وێژەیی پەروەردەدا جەخت لەسەر ئەوە دەکرێتەوە پێویستە گەشەبدەین بە پرۆگرام و بەرنامە فێرکارییەکان کە بوار دروست بکات 
بۆ بە پیادەکردنى زانستى و بیرکارى و ویژەیی وتەکنیکى ...... لەگەڵ چالاکى تاقیگەیی بەردەوام و  ، هاندانى خویندکار بۆ پرسیار 
کردن و بواریان بۆ بڕەخسێ بۆ ئەوەى گریمان دابنێن و تاقى بکەنەوە . 


پێنجەم : بیرۆبۆچون لەبارەى داهێنان :  
 هەندێ لە مامۆستایان لەو باوەڕەدان کە توانا داهێنان لە لاى خوێندکار بۆماوەییە ، ژینگەى فیرکردن کە خویندکار تێدا دەژى 
 کاریگەرى هەیە لەسەر گەشەپێدانى تواناى داهێنان ، وە هەندێکى تر واى بۆدەچن کە بەهرە بەسە بەبێ ڕاهینان لەسەر داهێنان
کە ئەمەش دووبۆچونى هەڵەیە .
لەگەڵ ئەوەى ژمارەیەک لە مامۆستایان وە بەتایبەت ئەوانى کەخاوەن بۆچونى ناحەزیان هەیە بەرەو داهێنان ، نازانن ئەو بابەتە 
فێرکاریەکان بەکاربهێنن بۆ هاندانى داهێنان . 


شەشەم : هۆکارى تر پەیوەست بە سیستمى پەروەردەیی : 
1- وانەووتنەوە تەنهائامانجى  بۆ دەرچوون ، دەست کەوتنى شارەزایی کە بەندە لەسەر خۆدەرخستن .
2- تاقى کردنەوەکان و لایەنە لاوازە زانراوەکانى  .
3- نزمى ئاستى تێڕوانین  بو پرسیارکردن و دۆزینەوە کە رووبەڕوى سزدان دەبێتەوە لە لایەن مامۆستاوە .
4- فەلسەفەى پەروەردەیی ناو کۆمەڵگە و تڕوانین و ئاستى بەهەند وەرگرتنى داهێنەران .
      ئەنجامى توێژینەوەى گرنگ : 
1- سەرجەم خوێندکاران بەبێ جیاوازى تەمەن و ڕەگەزیان داهێنەرن تا ئاستێک ، واتە توانایی داهێنەرانە هەیە لەلاى هەموو
خوێندکارێک هەرچەندە جیاوزبێت لە تەمەن و ڕەگەز .
2- خوێندکاران وەک یەک نین لە تواناى داهێنان ، کە دابەش دەبن بەشێوەییەکى سروشتى . 
3- ژینگە گرنگى یەکى گەورەیی هەیە لە گەشەپێدانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە ، کە کاریگەرى هەیە لەسەر تەندروستى ژیرى و توانا داهێنەرەکانى خویندکار . 
پێشنیار بۆ لابردنى ئەو بەربەستانەى کە دژ بە گەشەپێدانى بیرکردنەوەى داهێنانە :
1- فێرکردنى و بزواندنى لەسەر پیادەکردنى داهێنان لە ڕیگەى بەرنامەى فێرکارى و چالاککردنى تواناکانى داهێنان لە لاى 
خوێندکاران ، کە بەند بێت لەسەر ئەوەى کە داهێنان دیاردەیەکە کە دەتوانرێ فێربکریت و فێر بین .
2- هەموارکردن و گەشەپێدانى پرۆگرامەکانى خویندن وە بەشێوەیەک دابڕژێ کە توانایی داهێنان لەلاى خویندکار بتەقێنیتەوە
3- هێنانەدى کەشێکى فیربونى کۆمەلایەتى کە هانى پەرەپێدانى تواناى داهێنان بدات لە نێوان مامۆستاو خویندکار، وەلە  نێوان مامۆستا و کارگێرى خویندنگە و خویندنگەو ماڵ .
4- گەشەپێدانى بەرنامەکانى تایبەت بە ئامادەکردنى مامۆستایانى داهێنەر و بەبەردەوامى ڕاهێنان و و گەشەێدانى پیشەیی 
وە گەشەپێدان و هەموارکردنى بۆچونى مامۆستایان سەبارەت بە داهێنان و داهێنەران .


گەشەپێدانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە :
 دەتوانین گەشە بدەین بە داهێنان لەناو خوێندنگەدا لە ڕیگەى : 
1- رێگەى ڕاستەوخۆ : لە ڕیگەى نەخشەکێشانى بەرنامەى تایبەت بە گەشەپێدانى داهێنان و بیرکردنەوەى داهێنەرانە .
2- بەبەکارهێنانى هەندێ شێوازو هۆکارى پەروەردەیی و پرۆگرامى بەکارهاتوو لەدواى گەشەپێدانى لەوانە : 
ڕ‌- بەکارهێنانى چالاکى کۆتایی دانەخراو ...
ب‌- رێگەى گەڕان و دۆزینەوە و چارەسەرى کێشە 
ت‌- بەکارهێنانى پرسیارى هاندەر بۆ بیرکردنەوە .بۆ نمونە : چى دەکەیت ئەگەر لەسەر مانگ دابەزیت ؟ ئەگەر ئەنشتایین ببینت 
پ‌- گوشینى مێشک : پیویستە لەسەر مامۆستا کە ڕەخنەو پلارنەگرتن لە بیرۆکەکان تا ئەو کاتەى کە بیرۆکەیەک دێتەکایە .
ج‌- دروست کردنى پەیوەندى : لە نێوان دوو شت یان دیاردە ، بپرسین پەیوەندى چى یە لەنێوان مانگ و دەریا .
ح‌- ئەنجام دانى نواندن : خویندکار هەستێت بە نواندنى رۆلێ کەسیایەتى بابەتێک یان دۆزیک بە بێ پەیرەوى کردنى لەبەرکردنى دەقێکى تایبەت ، بەڵکو بوار بدرێت داهێنان بکات .