۱۳۹۰-۱۲-۰۶

ئایا یە‌كتری دەخۆینەوە؟

ئایا یە‌كتری دەخۆینەوە؟

و:ئیسماعیل هە‌ورامی



دوو ڕێگا گریمانە دەكرێت لەبۆ چارەسەر كردنی كێشەی خوانە‌ هاوبەشەكان: بە ‌مادە، لە‌رێگەی زۆر و توندوتیژیە‌وە، یان بدرێنە دەستی لایەنێكی دیاری كراو، تا یەك لایەن هەبێ بەمەبەستی سەرف كردنـیان و هەروەها، بەرپرسیاریەتی پارێزگاری كردنیان بدرێتە‌ دە‌ست هەمان لایەن، ئەوەی كەدەوڵەت بەرپرسیارە، لە ‌دانــانی پلانێـــك كە‌هەركە‌سەوبشكی خۆی بەردەكەوێت، بەڵام بەداخە‌وە‌، هەركام لەم رێگایــانە لەعەرزی واقــعدا، پێچـــە‌وانە‌كە‌یان سە‌لمێنراوە‌.
ئەلینور ئەسترام، كارناسی علومی سیاسی و پاڵێوراو بۆ خەڵاتی ئابووری ئەمساڵ، هەوڵدەدات وەڵامێك بۆ پرســـیارە‌ گرنگە‌كان بدۆزێتەوە، چۆن دەتوانین ستراتیژێك بۆچۆنیەتی سوود وەرگرتن لە‌بەرهەمە‌سروشتیەكان و كەرە‌ستە خاوە‌كان كەموڵكی گشتین دابڕێژین؟ وەڵامەكەی رون و ئاشكرایە: بە دیموكراسی و شەفافیەت، ئایا چیروكی "دوو هەڵبژاردەی بەندیەكانت بیستووە"؟ دوبارە‌ كردنەوەی بە‌مانای بێ نرخ كردنی نییە، ئە‌مە یەكێكە لە بابەتە گرنگەكانی یاسای یاریەكانە، كە پیشانمان دەدات، عاقلانە‌ترین هەڵبژاردە، باشترین هەڵبژاردە نییە، جەوهەری ئەم بابەتە یەكەم جار لە‌دەیەی1950 خرایە بەرتوێژینە‌وە، دوو تاوانبار دەستگیر كراون و هەركامیان لە ژوورێكی ئینفرادیدا، بە هیچ شێوەیەك رێگایان پێ نادرێ یەكتر ببینن، هەنوكە بە هەركامیان دەڵێن، ئەگەر بێت و اعتراف لەسەر بەرانبــەرەی بكات، وە‌كو پاداشتێك وە ‌ئەو باگراوەندەی كە هەیەتی ئازاد دەكرێت، بەڵام ئەگەربێت و بەرانبەرەكەی اعـترافی لەسەر ئەم بكات، ئەوا بە‌دە ساڵ سزا دەدرێت، بەلاًَم ئەگەر اعتراف لەسەر یەكتری بكەن، ئەوا هەر كام بە‌دوو ساڵ حوكم دەدرێن، بەڵام ئەگەر بێتو اعتراف نەكەن، ئەوا لیـَرە‌دا هیــچ بەڵـگەیەك بەردەست ناكەوێت و هەركامـیان بەشـەش مانـگ سزا دەدرێن، بە بڕوای تۆ ئەم دوو بەندكراوە دەبێ‌ چی بەكەن؟ كام رێگایە‌ بگرنەبەر؟ ئیعتراف لەسەر یەكتری بكەن یان بێ‌ دەنگ بن؟ باشترین هەڵبژاردە بۆ هەركامــیان، ئەوەیەكە‌هەركامیان اعـتراف لەسەر بە‌رانبەرەكەی بكات، ئا لەم كاتەشدا، لە‌خرابترین پێشهاتدا، یانی لە كاتێكدا بەرانــبەرەكە اعـترافی كرد بـێت، هەركامیان بە دوو ســاڵ بەند دەكرێن، بەڵام ئەگەر بەرانــبەرەكەی هیــچی نەدركــانــدبێ، ئـەوەی كە اعـــترافی كردووە‌، ئازاد دەكرێت، ئە‌وەش كە بێ دەنگ بووە، دە‌ساڵ بەند دەكرێت، هەڵێــنجراوی ئەخلاقی ئەم بابە‌تە چییــە؟ قەزیــەكە ئەوەیە ئەگەر بێتو ئەم دوو بەنــد كراوە كارلێكیان لەگـەڵ یەكترییدا هەبێت، زۆر رون و ئاشكرایە كە هەر دوكیان رێك دەكەون كە دان بە خۆدا بگرن و اعتراف لەسەر یەكتری نەكەن، لەم بار و دۆخەشدا، ئەوا هەركامیان بە كە‌مترین ماوە‌ی بەند كردن حوكم دەدران، یانی ئەمە‌ باشترین هەڵبژاردنە، بە باوەڕی ئەم گروپە، ژینگە ناسێكی ئەمریكی (گرەت هاردین، دەڵێت: ئەم دوو هەڵبژاردەی بەندییــــە‌كان، زۆر نزیكە‌ لە بە تاڵان بردن و كاول كاریانەی كە بەسەر ژینگەی سروشتیدا روو دەدات، ئەم زانایە لە بابەتێكدا لە‌ساڵی 1986 لە‌گۆڤاری(ساینس) دیاردەی كاول كاری سەرچاوە‌سروشتیە هاوبەشەكان، بە تراژدیایی خوانی هاوبەش ناوزەد دەكات، راستیەكە ئەمەیە، كە هیچ كام لە ئێمە‌ حازرنیین كە لە كاتی خواردن لە سفرە‌یەكی هاوبەشدا، حازر نابێت شەرم بكات، هاردین دەڵێت: ماسیگرەكان بەوپێیەی كە دەبینن و دەزانن، ئەگەر بێتو بەم شێوەیە بكەونە وێزەی ماسیــەكان، ئەوا بەرەونەمان دەچن، لەهەمان كاتیـشدا بە قازانجــیانە‌ ئەگەر بەردەوام بن لە‌ ماسی گرتن، ئالــێرەوەیە كە ناتــوانرێت، سنورێك بە مەبەستی رێگە گرتن لە بە‌تاڵان بردنی خوانە هاوبەشەكان، تەنانت ئەگەریش بزانین كە‌سەرچاوە هاوبەشە‌ ئاو، دارستان، ماسی، هەموان زۆر بە ئاسانی دەگەنە ئەو دەرئەنجامەی، كە بە قازانجـــــیانە تا دەتوانـن و هەتـا ئەوكاتەش كە شتێك لە بەردەستیان دایە، سوودی لێ‌ وەرگرن، بۆیەكان ئەگەر تۆ پەراوێزی بخەیـیت ئەوا بە دڵنـــیایەوە كەسێكی تر دیێت و دەیبات، دوو رێگا گریمانە‌ دەكرێت لە بۆ چارەسەر كردنی كێشەی خوانە هاوبەشەكان: بە مادە، لە رێگەی زۆر و توندوتیژیە‌وە، یان بدرێنە‌دەستی لایەنێكی دیاری كراو، تا یەك لایەن هەبێ بە مەبەستی سەرف كردنـیان و هەروەها، بەرپرسیاریەتی پارێزگاری كردنیان بدرێتە دەست هەمان لایەن، ئەوەی كە دەوڵەت بەرپرسیارە، لە دانــانی پلانێـــك كە هەر كەسەو پشكی خۆی بەردەكەوێت، بەڵام بە داخەوە، هەركام لەم رێگایــانە لە عەرزی واقــعدا، پێچـــەوانەكەیان سە‌لمێنراوە‌و كردنی خوانی گشتی بەتجارەت و بازرگانی پیـَوە‌كردن، كێشەیكی ترمان لە بەر دەمـدا بوو قوت دەكاتــەوە، سپاردنیشی بە دەستی دەوڵەت، خەرجیكی زۆر و كەمتر بە سوودە، حكومەت لە زۆربەی وڵاتاندا، گەندەڵە، دەست تێوەردانی لەم بوارانەدا، زۆربەی جار كێشە سازبووە،(ئە‌لینۆ ئە‌سترام) مامۆستای علومی سیاسی لە‌ زانكۆی ئێن دی ئای ئە‌مریكا، كە زۆربە‌ی توێژینەوەكانی خۆی تەرخان كردبوو بۆ، دۆزینەوەی كێشەی تراژدیایی خوانی هاوبەش، ئەم زانایە دەڵێت و بە بەڵگەوە ڕوونی دەكاتەوە و پیشانمان دەدات كە چۆن لە مێژە‌ سود لە خوانە‌ هاوبەشەكان وەرگیراوە بە‌بێ هیچ كێشە و تەشەنوجێك، چارەسەریەكان ئەمانە بوون، كە هاوبەشە‌كان خۆیان بە‌ دە‌ستی خۆیان یاسا و ڕێسایی تایبە‌تیان داناوە‌ بۆ چۆنیە‌تی مامــەڵە‌ كردن لەگەڵ ئەم خوانانەدا، لە كتێبە بەناوبانگەكەی بە‌ ناوی (بەڕێــوەبردنی خوانی هاوبەش)، لە‌ ساڵی 1989 دەڵێـت چۆن سوئیسیە‌كان توانیویانە‌ بۆ ماوە‌یەكی زۆر سود لە لەوەڕگاكانی ئاڵپ وەربگرن، چۆن جوتـیارە‌ ئیســپانیە‌كان ئاویان دابەش كردبوو، لە‌ ناو خۆدا وە‌ چۆن ماسیی گرە‌ توركەكان لە‌ ئاوە‌كانی ئاڵاَنـــیا ماسی دەگرن بەبێ ئە‌وە‌ی ماسیەكان قڕ بكرێن، پێی وایە‌ ئە‌گە‌ربێت و پارێزگاری كردن لە‌ خوانە‌ هاوبە‌شە‌كان بدرێــتە‌ دە‌ست ئەو كەسانەی كە‌ سودی لێ وەردەگرن و یاسا و ڕێسایی تایبەت بە‌ خۆیان هەیە، ئەوا بە‌ دڵنـــیایەوە‌ كەم كێشە‌ تر و عاقڵانە تر و عادیلانەترە‌ دەبێت، بەڵام ئەمەش پێوێستی بە‌ پشو درێژی دەبێت، وە كاتیــَكی زۆری دەوێــت تا ڕێچكەی ئاسای خۆی وەردە‌گرێت، پێش هەموو شتێك دەبێت شەفافیەتێكی موتڵەق هەبێت، لێرەدا هەموو شتێك وەك و یاری كردنی ئە‌و دوو بەند كراوە وایە، لەسەر دوو ڕێیانێكدا، بە جیــاوازیەك لــێرەدا هەمــوان دە‌زانین كە‌ كارەكتەرەكان كام ڕێگایە هەڵدەبژێرن، وە بەر ئەنجامەكە‌ دەبیــَت وا بێت، هەمووان بە‌ یەكەوە باشــترین ڕێگە هەڵبژێرین، لە توێژینە‌وەكانی (ئەلینۆردا) لە سە‌رەتاوە ئاماژە دەدات كە دەبیت ڕێكەوتنـــێكی جیهانی بكرێت لەسەر چۆنیەتی سود مەندبوون و پارێزگاری كردن لە موڵكی گشتی ماسیەكان، ئاو هەوا و دارستان...هتد، فە‌یلەسوفی سەدەی حەڤدە (تۆماس هۆبز) دەڵێت: ”ناتوانن خەڵكی سەربەست بن لەوەی كە دەیانەوێت ئەنجامی بدەن“ بێگومان دەكەونە وێزەی یەكترەوە، ئە‌و لە‌ یەكێك لە‌ گریمانە‌كانیدا لە‌ كتێبی (لۆیانتاندا) ئاماژە‌ دەدات و دە‌بێت بە‌شەریەت لەسەرە‌و لە ڕێگەی هێزەوە كۆنتڕۆڵ بكرێت، ئەگەر نا كوشت و كوشتار بەردەوام دەبێت، (ئەلینۆ ئاسترا) بە‌ هیچ شێوەك هاودەنگ نییە لە‌گە‌ڵ هۆبزدا، بە پێچە‌وانە‌وە ئەو باوەڕی وایە‌ كەسەرچاوە سروشتیەكان نەك بەهێزن، بەڵكو دە‌توانێت لە ڕێگەی دیموكراسیەوە ڕزگار بكرێن.
هۆبزبڕوات و ئاوی سارد بخواتە‌وە.

نامە کە ى ئەبراهام لنکۆڵن بۆ بە ڕێوه‌بەرێک



لەئینگلیزیە وە:م.گەلاوێژحمە مین




مامۆستا لە قوتابخانە ى قە لاًى بنە ڕتى تێکە ڵاوخورماڵ




ئە مە ى خوارە وە نامە یکى ابراهام لنکۆڵن بۆ بە ڕێوە بە رى قوتابخانە یک کە کورە کە ى تێیدا دە یخوێند.ئە م نامە یە ئامۆژگاریکى ئە وتۆى تێدایە،کە تائە مڕۆش بۆ بە ڕێوەبەران وکارمە ندان ومامۆستایان ودایکان وباوکان بە سوودە.
وتە یک بۆمامۆستایان
ئە زانم کە پێویستە کوڕە کە م فێربێت،هە موومرۆڤێک دادپە روەرو ڕاست نییە...بە ڵام ئە گە رئە توانن فێرى گە ورە ى کتێبى بکە ن...وە کاتى تە واوى بدە نێ بۆ ئە وە ى لە نهێنى فڕینى باڵندەلە ئاسمان ولە نهێنى هەنگ لە بە رخۆروگوڵى سە رگردێکى سە وزبیر بکاتەوە.
لە خوێندنگە فێرى بکە ن،کە کە وتن وسە رنە کە وتن زۆر چاکتر و شایە نترە لە فێڵ کردن.فێرى بکە ن بڕواى بە بیرۆکە وبۆ چوونە کانى خۆى هە بێ،تە نانە ت ئە گە رهە مووکە کە سێک پى بڵێت ئە وە هە ڵە یە.
فێرى بکە ن نە رمو نیان بێت لە گە ڵ کە سانى نە رم ونیان وتوندوڕەق بێت بێت لە گە ڵ کە سانى زبروڕەق.
هە وڵ بدە ن کوڕ کە م هەێندە بە هێز بێت نە کەوێتەدواى حەشامە تێک کە زۆر کە س دەکە وێتە دواى.
فێرى بکە ن گوێ بۆ هە موو کە سێک بگرێت،بە ڵام فێرى ئە وە شى بکە ن ئە وە ى کە دەى بیستێ،بە بَێژنگى ڕاستییەکان بیبێژێ وتە نیا ئە وقسانە هە ڵبژێرێ کە ڕاست وباشن.
ئەگە رئەتوانن فێرى بکەن چۆن پێبکە نێ کاتێک غە مبارە...وە فێرى بکە ن کە فرمێسک ڕشتن هیچ ما یە ى شە رمە زارى نییە.
فێرى بکە ن گاڵتە بە گاڵتە جاڕان بکات ولە خۆش مە شرە بى زیادلە پێویست ئاگادارى بکە نە وە.
فێرى بکە ن کە هێزى جە ستە ومێشکى بە مە زاتگە رە بە رزە کان بفرۆشێ وبەڵام هە رگیز نرخ لە سە ردڵ وڕۆحى دانە نێ.فێرى بکە ن گوێکانى دابخات لە ئاستى خەڵکى بە گلە یی وسکاڵاکەر...بەڵام ئە گە رپى وابێت ڕاست دە کات باهە ستێ وشە ڕ بکات.
بە نەرمى مامە ڵە ى لە گە ڵدا بکە ن،بە ڵام لە ئامێزى مە گرن،چوونکە تەنهاکورە ى ئاسن ستیلى باش دروست دە کات.واى لێبکە ن تواناو ئازایە تى توڕە بوونى هە بێت،وە وایشى لێ بکە ن سە برى هە بێت تا ئازا بێت.
فێرى بکە ن هە میشە بڕواى باڵاوتە واوى بە خۆى هە بێت،چوونکە ئە مە واى لێدە کات بڕواى بە مرۆڤایە تى هە بێت.
ئە مەداخوازى منە بزانم ئە توانن چى بکەن،کوڕە کە م منداڵێکى چکۆلە وباشە.